Łapsze Niżne – gmina wiejska w województwie małopolskim, w powiecie nowotarskim. W latach 1975–1998 gmina położona była w województwie nowosądeckim. Gmina Łapsze Niżne położona jest w południowej części województwa małopolskiego, w powiecie nowotarskim. Usytuowana jest na Polskim Spiszu, w północno - wschodniej części Pogórza Spisko - Gubałowskiego.
Siedziba gminy to Łapsze Niżne.
Gmina Łapsze Niżne graniczy:
Od północnego - zachodu z gminą Nowy Targ,
Od zachodu z gminą Bukowina Tatrzańska (gmina Powiatu Tatrzańskiego),
Od południa z granicą państwa ze Słowacją,
Od północnego - wschodu z gminą Czorsztyn.
Sołectwa
Gmina Łapsze Niżne obejmuje 9 sołectw: Falsztyn, Frydman, Kacwin, Łapszanka, Łapsze Niżne, Łapsze Wyżne, Niedzica, Niedzica - Zamek i Trybsz.
Najmniejszym sołectwem w gminie jest Falsztyn (4,1% ogółu powierzchni gminy), największymi zaś Kacwin (18%), Niedzica (16,5%), Frydman i Łapsze Niżne (15,9%).Powierzchnię poszczególnych sołectw przedstawia poniższy wykres:
Gmina zajmuje powierzchnię 125 km2, tj. 8,5% obszaru powiatu nowotarskiego i 0,83% terenu całego województwa małopolskiego.
Kilka słów o historii Spisza:
Gminę Łapsze Niżne tworzą miejscowości w całości położone na terenie polskiego Spisza. Dzieje osadnictwa w tym regionie sięgają czasów średniowiecza. Najstarszą lokację - Frydman datuje się na II połowę XII w. Z początkiem XIV w. ziemie pólnocnego Spisza zajęło Królestwo Węgierskie. Wraz z przybyciem Węgrow rozpoczęła się intensywna kolonizacja i rozwój tych ziem. Wynikiem wzmożonej działalności osadniczej było założenie nowych wsi na prawie niemieckim Niedzicy, Łapsz Niżnych, Kacwina i Frydmana (powtórna lokacja miała miejsce w 1308 r.). Jednym z najważniejszych przedsięwzięć I połowy XIV w. było wzniesienie obronnej twierdzy Dunajec w Niedzicy strzegącej granicy polsko-węgierskiej. Od początku powstania zamek stał się ważnym ośrodkiem gospodarczym, administracyjnym i kulturalnym. Doniosłe wydarzenie w historii Spisza stanowi Akt zastawu XVI miast spiskich z roku 1412. Na zamku w Niedzicy spotkała się delegacja polsko-węgierska, czego efektem było przyłączenie miast spiskich do Królestwa Polskiego na okres około 400 lat. Godnym uwagi jest też fakt najazdu husytów na Spisz w latach 1431 i 1434. Konsekwencją łupieskich wypraw było zrabowanie kościoła w Kacwinie, Łapszach Niżnych oraz dziś nieistniejącego już klasztoru położonego w dolinie falsztyńskiego potoku. W połowie XVI w. na Spiszu miała miejsce druga fala osadnicza. Nowymi osadnikami była ludność wołoska, wywodząca się z terenów bałkańskich, której głównym zajęciem było pasterstwo. W następstwie przybycia Wołochów powstały nowe wsie spiskie: Łapszanka, Rzepiska, Jurgów i Czarna Góra. W dobrach należących do pana zamku niedzickiego, określanych jako klucz dunajecki, rytm życia mieszkańców regulowały stosunki pańszczyźniane. W 1848 roku została przeprowadzona reforma uwłaszczeniowa, jednak nie objęła ona wszystkich poddanych. Część chłopów pańszczyźnianych, która nie otrzymała na własność ziemi, nadal pozostawała w zależności od właściciela zamku. Obowiązek pracy na rzecz pana został zniesiony dopiero ustawą sejmową polskiego parlamentu w 1931 r. Przełomowy moment w historii Spisza stanowiło zakończenie I wojny światowej. W tym czasie o ziemie spiskie rozpoczęły rywalizację: Polska i Czechosłowacja. Ogłoszony przez władze plebiscyt nigdy nie doszedł do skutku. Decyzję w sprawie południowej granicy podjęła Rada Ambasadorów w Spa 28.07.1920 r., przyznając Polsce 14 wsi spiskich. Wybuch II wojny światowej spowodował ponowną zmianę przynależności państwowej. Tym razem miejscowości spiskie zostały włączone do Słowacji. Po zakończeniu działań wojennych w roku 1945 został przywrócony stan granic z okresu międzywojennego.
Strój regionalny
Burzliwe dzieje Spisza miały zasadniczy wpływ na kształt dziedzictwa Kulturowego regionu, co uwidacznia się zarówno w gwarze, muzyce, zwyczajach, jak i w architekturze czy stroju regionalnym.Strój spiski nie jest jednolity dla całego regionu. Wyodrębnia się trzy jego odmiany: kacwińską, trybską i jurgowską. Gmina Łapsze Niżne w całości obejmuje
miejscowości reprezentujące odmianę kacwińską (Niedzica, Niedzica Zamek, Kacwin, Łapsze Niżne, Łapsze Wyżne, Łapszanka, Frydman, Falsztyn), a także Trybsz, który jako jedyna miejscowość przynależy do odmiany trybskiej. Należy jednak zaznaczyć, iż wśród mieszkańców Trybsza rozpowszechniła się odmiana charakterystyczna dla Podhala. Nazewnictwo związane ze strojem, niemal w całości pozostające w obrębie leksyki gwarowej, różni się w zależności od wsi.
Jezioro Czorsztyńskie
Pierwsze plany budowy sztucznego zbiornika wodnego w Pieninach pochodzą z 1905 r. Główny cel powstania tego obiektu stanowiła przeciwpowodziowa ochrona doliny Dunajca. Dzisiaj Jezioro Czorsztyńskie jest jedną z największych atrakcji turystycznych regionu, otoczone Pienińskim Parkiem Narodowym i rezerwatem Zielone Skałki, gdzie z oddali roztacza się widok na Tatry. Jest to niezwykłe miejsce do wypoczynku w rozwijającej się bazie turystycznej. Spod zamku Dunajec w Niedzicy możemy wybrać się w rejs gondolą do Czorsztyna, gdzie znajdują się ruiny średniowiecznego zamku. Alternatywną atrakcją będzie rejs statkiem w okolice rezerwatu Zielone Skałki. Jezioro oferuje także możliwość kąpieli i korzystanie z piaszczystej plaży. Również wędkarze znajdą tutaj zajęcie dla siebie. Wody jeziora serwują ucztę do połowów nie tylko latem. Nad jeziorem znajdują się cztery przystanie, gdzie można wypożyczyć jachty, rowerki wodne i kajaki. Amatorów mocnych wrażeń zapraszamy na kitesurfing. Każdy zainteresowany tą ofertą turystyczną będzie mógł odpocząć, a także doświadczyć niezapomnianych przygód.
Najwyższa ziemna zapora w Polsce i elektrownia wodna w Niedzicy:
Zespół Elektrowni Wodnych Niedzica S.A. (ZEW Niedzica S.A.) to
nowoczesne przedsiębiorstwo wytwarzające w sposób ekologiczny
energię elektryczną, głównie w elektrowni szczytowo-pompowej
przy zaporze w Niedzicy. Zabezpieczenie przeciwpowodziowe doliny
Dunajca i prowadzenie gospodarki wodnej to również zakres działań
Spółki. Elektrownia w Niedzicy znajduje się u stop najwyższej w Polsce zapory ziemnej z centralnym uszczelnieniem glinowym w bezpośrednim sąsiedztwie najstarszego na ziemiach polskich Pienińskiego Parku
Narodowego. Wysokość zapory sięga 56 m, a długość jej korony wynosi
404 m. Poniżej zapory znajduje się elektrownia wodna wyposażona
w 2 turbiny odwracalne typu Deriaza o mocy nominalnej 2 x 46 MW.
Waga jednego hydrozespołu - turbiny wraz z generatorem wynosi
250 t. Budynek elektrowni o kubaturze 171 tys. mł jest posadowiony 40 m pod ziemią - posiada 7 kondygnacji. Woda doprowadzona jest ze zbiornika do elektrowni dwoma wydrążonymi w skale sztolniami o średnicy 7 m. Przy koronie zapory znajduje się Pawilon Informacyjno-Wystawowy, gdzie można obejrzeć film o historii budowy zapory, wystawę archeologiczną albo wypić pyszną herbatę.
Przyroda
Świat roślin i zwierząt w Gminie Łapsze Niżne stanowi grono dość zróżnicowane. Formą ochrony są powstałe na tym terenie rezerwaty przyrody. Rezerwatem dbającym o lokalną florę jest utworzony w 1963 r. na obszarze zachodnich zboczy Kotelnicy i fragmencie Doliny Strzyżawka rezerwat Niebieska Dolina. Jego celem jest protekcja oryginalnego zalesienia typowego dla Pienin buczyny karpackiej. Z kolei na terenie Falsztyna został powołany do życia rezerwat Zielone Skałki, mający za zadanie ochronę form skalnych zbudowanych z wapieni jurajskich opadających na taflę zalewu czorsztyńskiego. Przez dłuższy czas znajdowało się tam także siedlisko żbika. Rezerwatem sąsiadującym z Gminą Łapsze Niżne jest leżący pomiędzy dwoma wzniesieniami skalnymi - Kramnicą i Oblazową rezerwat Przełom Białki. Powstał przede wszystkim ze względu na roślinność naskalną, która przywędrowała tu wraz z nurtem Białki i należy do typu roślin tatrzańskich. Warto nadmienić, iż Oblazowa kryje w sobie trzy niewielkie jaskinie. Podczas badań archeologicznych
w jednej z nich znaleziono najstarszy bumerang na świecie.
PONADTO WARTO ZOBACZYĆ:
PARK MINIATUR I PARK ROZRYWKI W NIEDZICY - ZAMKU Jest wiele sposobów poznawania świata. Mówi się, że tylko patrząc z bliska, można naprawdę wiele zobaczyć i zrozumieć. Park miniatur w Niedzicy jest właśnie takim miejscem, gdzie wszystko można obejrzeć z bliska. W parku zgromadzone są miniatury w skali 1:20 najważniejszych zabytków Podtatrza, w tym zamków “Dunajec”, Lubowla, zamku orawskiego, czorsztyńskiego i pienińskiego oraz Czerwonego Klasztoru, kościoła w Dębnie, dworów Tetmajerów, w Zubrzycy Górnej, Uznańskich. Prezentowane są także miniatury wielu innych zabytków. Dodatkowo na terenie obiektu można skorzytsać z parkingu, parku rozrywki i restauracji.
DĄB HORVATHÓW W NIEDZICY - ZAMKU - Legenda związana jest z dębem, którego pień można zobaczyć przed zamkiem. W XVI wieku zamek wraz z okolicą przeszedł w ręce Horvathów z Polocsy, którzy rządzili twarda ręką. Pewnego dnia młody Jan Horvath, który wsławił się nakładaniem bardzo wysokich podatków na plebanów i więzieniem wielu z nich w zamku zobaczył na drodze Cygankę, która przedstawiła mu wróżbę. Jan niechętnie ale jednak jej wysłuchał. Cyganka wprost powiedziała jak okrutny jest jego ród i że jego zguba jest bliska. Rzucając na ziemię żołędzia powiedziała do Horvatha, żeby chronił dąb, który właśnie zasadziła bo od niego będzie zależał los jego rodu. Wściekły Horvath kazała powiesić Cygankę, lecz ta zdołała uciec. Wróżbę puszczono mimo uszu, lecz gdy wkrótce w miejscu rzuconego żołędzia zaczęła wyrastać dębowa łodyżka miejsce to ród Horvathów objął ochroną. Przepowiednia jednak spełniła się po kilku wiekach, kiedy dąb usechł ród Horvathów upadł. Dąb znajduje się niedaleko Zamku Dunajec. W pniu umieszczona została figura Św. Jerzego.
SYPANIEC I KALWARIA SPISKA W ŁAPSZACH NIŻNYCH - Tradycyjnie w sypańcach gromadzono plony ziemi. W Łapszach Niżnych zgromadzone zostały historyczne skarby . W Sypańcu znajdują się zabytkowe szafki, drewniane ławy, stare kuchenne sprzęty oraz obrazy świętych . W muzeum zgromadzono pamiątkowe eksponaty z życia parafii, m.in. naczynia liturgiczne, stare księgi parafialne, zabytkowe ornaty oraz repliki kościelnych obrazów. Przy kościele znajduje się miejsce wyciszenia i modlitwy - Kalwaria Spiska ze stacjami drogi krzyżowej. Co roku w Wielkim Tygodniu odbywa się tutaj Misterium Męki Pańskiej.
KASZTEL WE FRYDMANIE - Frydmański dwór obronny, zwany też nader często kasztelem, powstał pod koniec XVI wieku. Fundatorem i budowniczym był Jerzy Horvath, ówczesny węgierski władca tych ziem. Kasztel służyć mu miał jako letnia rezydencja. W późniejszych okresach nie restaurowany obiekt niszczał. Wspaniały renesansowy charakter budowli został zatracony w wyniku nieprzemyślanej przebudowy z początku XX wieku. Wtedy to kasa zapomogowa z Kieżmarku odebrała za długi kasztel Aladarowi Salamonowi i wystawiła na sprzedaż. Nabył go ksiądz Józef Noworolski. Właśnie w wyniku przeprowadzonej przez niego przebudowy, zniszczona została renesansowa attyka oraz portal wejściowy. Kasztel, mimo wszystkich niefortunnych przekształceń stanowi jeden z ciekawszych tego typu obiektów w Polsce. Zbudowany zasadniczo na planie prostokąta, choć burzą ten schemat nieco dwie tylne, narożne pseudobaszty. Od frontu z kolei, narożniki zdobią wykusze. Dziś dwór jest własnością prywatną krewnych księdza Noworolskiego i nie jest udostępniany do zwiedzania.
CMENTARZ JUNGENFELDÓW W FALSZTYNIE - Cmentarz Jungenfeldów znajduje się na terenie wsi Falsztyn. Niegdyś właścicielem tej miejscowości był baron Karol Jungenfeld – Niemiec wyznania luterańskiego. Wraz z całą swą rodziną został pochowany właśnie na terenie Falsztyna. Cmentarz został założony w uroczystym zakątku Sokolej Skały. Grobowce ułożono z wapiennych głazów. Znajdują się na nich tabliczki, na których można przeczytać imię, datę urodzenia oraz śmierci danej osoby. W Falsztynie zachowała się także stara spiska zabudowa, wciśnięta w zakręt drogi, przecinająca boczne ramie głównego grzbietu Pienin Spiskich.
CMENTARZ RODZINY SALOMONÓW W NIEDZICY - ZAMKU - Cmentarz rodziny Salamonów obecnie znajduje się niedaleko spichlerza i celnicy w miejscowości Niedzica - Zamek, u podnóża wapiennej skały Groby (604 m n.p.m.). Są tutaj pochowani przedstawiciele rodziny: Andor (zm. w 1914r.), Geza (zm. w 1919r.), Ilona (zm. w 1964r.) i Istvan (zm. w 1974r.). Cmentarz założyła w 1936r. Ilona Bethlen Salamon i przeniosła na niego prochy swego męża Gezy i jego brata Andora. W latach 50-tych XIX wieku zmarł ostatni męski przedstawiciel rodu Horváthów z Palocsy i zamek przeszedł, drogą dziedziczenia, w ręce rodziny Salamonów, którzy mieszkali tu, głównie latem, do 1943 r. Po drugiej wojnie światowej obiekt stał się własnością państwa. Los okazał się okrutny dla właścicieli Niedzicy. Po zakończeniu II wojny światowej byli represjonowani przez władze komunistyczne. Ostatnia właścicielka zamku hrabina Ilona Salamon, zmarła w przytułku dla starców. Wcześniej dane jej było przeżyć rodzinną tragedię. Jej zięć – hrabia Laszlo Teleka został uwięziony przez komunistów, a dzieci jego i Ewy Salamon wywieziono do sierocińca w Szwajcarii. Po odzyskaniu przez Laszlo wolności udało się znajomym sprowadzić w 1962r. dzieci do Warszawy. Po 10 latach rozłąki rodzice jechali pociągiem z Katowic na spotkanie z nimi. Niestety, nigdy ich nie zobaczyli – zginęli w katastrofie kolejowej.syn Ilony Salamon – Geza potajemnie przeniósł w 1977r. prochy swej matki i brata Istvana na cmentarz rodzinny.
PRZEŁOM BIAŁKI W TRYBSZU - Rzeka Białka tworzy malowniczy przełom pomiędzy masywnymi, stromo opadającymi skałami Obłazowej (po stronie podhalańskiej) i Kramnicy (po stronie spiskiej). W ścianach są niewielkie nisze skalne i wywierzyska, a skały porasta reliktowa roślinność, w tym gatunki tatrzańskie (nasiona zapewne przywędrowały tu z wodami Białki). Obszar jest objęty ścisłą ochroną i wychodzenie na skały jest zabronione. W pobliskiej jaskini znaleziono bumerang z okresu neolitycznego. Z Trybsza na zachód; tuż za mostem na Białce trzeba skręcić w prawo, w wąską asfaltową drogę. Po niespełna 2 km dochodzi ona do niewielkiego trawiastego parkingu i tablicy informacyjnej u podnóża kopuły Obłazowej (670 m n.p.m.). Szeroka ścieżka omija ją od północy i doprowadza na kamienie nad nurtem Białki. Po raz pierwszy utworzono tutaj rezerwat przyrody w 1931 r. na powierzchni 7,5 ha, w 1959 r. potwierdzono jego status prawny, zwiększając powierzchnię do 8,51 ha. Rezerwat utworzono ze względu na wielkie walory przyrodnicze, krajobrazowe i naukowe tego miejsca. Występuje tutaj reliktowa roślinność naskalna i zabytki archeologiczne.
PRZYSTAŃ WODNA "ZAMAJERZ" - Przystań wodna Zamajerz położona nieopodal zamku dysponuje wypożyczalnią sprzętu wodnego: kajaki, rowerki wodne. Oferuje także cumowanie, czartery jachtów i łodzi wiosłowych. Atrakcją przystani jest wodolot Pumpabike – jedyny na Jeziorze Czorsztyńskim i jeden z nielicznych w województwie małopolskim.
BACÓWKA W NIEDZICY - Bacówka przy Gminnym Ośrodku Kultury w Niedzicy powstała w ramach projektu "Utrzymanie różnorodności biologicznej łąk i pastwisk górskich poprzez prowadzenie gospodarki pasterskiej" który został zrealizowany przez Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Małopolskiego. W obiekcie znajdziemy wszelkiego rodzaju przedmioty niezbędne podczas prowadzenia gospodarki pasterskiej i produkcji regionalnych wyrobów takich jak oscypki czy bundz.
MULTIMEDIALNA EKSPOZYCJA PRZYRODNICZA W ŁAPSZACH NIŻNYCH - We wrześniu 2020 r. wykonawcy zakończyli prace związane z adaptacją poddasza Domu Ludowego w Łapszach Niżnych na ekspozycję przyrodniczą. Firma P. H. P. U "JANEX" wykonała w tym czasie całość prac remontowo-wykończeniowych, a firma OPEN group prace związane z wykonaniem multimedialnej ekspozycji przyrodniczej. Obiekt dostosowany został do potrzeb osób niepełnosprawnych ruchowo. Całość inwestycji kosztowała ponad 770 tys. zł. W pełni interaktywna i multimedialna ekspozycja zlokalizowana jest w Łapszach Niżnych bezpośrednio przy trasie Szlaku wokół Tatr - wszyscy zainteresowani mogą ją bezpłatnie obejrzeć w ramach działalności Domu Ludowego w Łapszach Niżnych. Ekspozycja odkrywa ten z aspektów Szlaku wokół Tatr jakim jest udostępnianie miejsc o szczególnym znaczeniu przyrodniczym. Oprócz przybliżenia zwiedzającym tematyki flory i fauny gminy, wystawa kładzie nacisk na edukację związaną z ochroną środowiska oraz gospodarkę zrównoważonego rozwoju.
źródło: https://www.lapszenizne.pl/; publikacja wydana przez Urząd Gminy w Łapszach Niżnych, wyd. Vega Studio, 2018
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz