Tucholski Park Krajobrazowy (kaszub. Tëchòlsczi Park Krajòbrazny) – powierzchnia tego utworzonego w 1985 r. parku wynosi 36 983 ha, oś hydrograficzną parku stanowi rzeka Brda z licznymi przełomami i meandrami, na otaczającym ją sandrze tzw. sandrze Brdy dominują bory sosnowe. Od roku 2010 znajduje się w strefie buforowej Rezerwatu Biosfery Bory Tucholskie.
obszar parku w województwie kujawsko-pomorskim 256,60 km²; otulina parku 120,59 km²
obszar parku w województwie pomorskim 113,23 km²; otulina parku 38,87 km²
Tucholski Park Krajobrazowy położony jest na obszarze Borów Tucholskich zwanych również Równiną Tucholską, stanowiącą jeden z subregionów Pojezierza Pomorskiego i leżący w dorzeczu Brdy i Wdy. Równina dzieli się na dwie części. Pierwszą stanowią właściwe Bory Tucholskie rozciągające się na przedpolu moren czołowych stadium pomorskiego. Drugą, wschodnią część tego subregionu stanowi Wysoczyzna Świecka, granicząca stromym stopniem terenowym z doliną dolnej Wisły (Galon, 1967).
TPK leży w ogromnej przewadze na obszarze równiny sandrowej zwanej sandrem Brdy, który pozostaje w ścisłym związku ze strefą moren czołowych leżących poza granicami Parku.
Klimat TPK ma charakter przejściowy. Zaznacza się tu wyraźny wpływ dwóch krańcowo różnych klimatów, morskiego z Europy Zachodniej oraz kontynentalnego z Europy Wschodniej. Klimat Parku wyróżnia się jednak w znacznym stopniu lokalnymi cechami, zdeterminowanymi obecnością dużego kompleksu leśnego. Jest to klimat charakterystyczny dla borów sosnowych z bardziej wyrównanym przebiegiem wilgotności i temperatur. W układzie dobowym w dzień notuje się inwersję termiczną, nocą natomiast występuje izotermia.
Obecność fitoncydów – lotnych związków zbliżonych do olejków eterycznych posiadających właściwości bakteriobójcze i regeneracyjne dla organizmu ludzkiego – podnosi znaczenie wartości tego obszaru.
Tucholski Park Krajobrazowy swą dzisiejszą rzeźbę terenu zawdzięcza epoce lodowej, a szczególnie ostatniemu zlodowaceniu bałtyckiemu, zwłaszcza stadiałowi pomorskiemu. W tym czasie u czoła lodowca tworzyły się pagóry moren czołowych, a na ich przedpolu powstały rozległe równiny piaszczyste, zwane sandrami, usypane przez wody roztopowe, wypływające spod topniejących lodowców.
Sandry Parku zbudowane są z sypkich utworów mineralnych – głównie piasków, od gruboziarnistych w części północnej , do drobnoziarnistych w części południowej. Seriom piaszczystym towarzyszą żwiry z otoczakami. Malejąca ku południowi grubość frakcji jest wynikiem słabnącego nurtu wód płynących od czoła lądolodu ku pradolinom leżącym na południu.
W spągu utworów sandrowych występuje glina morenowa, która jest przewarstwiona piaskami fluwioglacjalnymi. Miąższość utworów sandrowych waha się od kilkunastu metrów. Natomiast szerokość pola sandrowego zmniejsza się ku południowi i zwęża aż do szerokości doliny Brdy na wysokości Koronowa – Smukały (Szczęsny, 1991).
Różna jest miąższość osadów sandrowych, uzależniona od konfiguracji terenowej. Powierzchnia sandrowa nachyla się wyraźnie ku południowi. W okolicy Rytla sandr znajduje się na wysokości około 130 m n. o. m., a Koronowem wysokość sandru wynosi zaledwie 90 m n. p. m. (Galon, 1953).
Powierzchnia sandrowa nie jest powierzchnią płaską, lecz urozmaicają ją liczne formy wypukłe – wydmy. Wydmy na sandrze są wynikiem akumulacji wietrznej, a powstały w okresie późno glacjalnym lub postglacjalnym. Występują w różnych postaciach jako wydmy paraboliczne, wydmy proste lub wydmy o kształtach nieregularnych. Większość z nich grupuje się w pobliżu dolin, jezior i wytopisk powstałych po martwym lodzie. Największe skupienie wydm na obszarze TPK występuje na południe od Czerska między Czerską Strugą a Bielską Strugą (Churska. 1958).
Inną formą rzeźby terenu TPK jest wysoczyzna morenowa, która występuje w formie wysp i półwyspów moreny dennej nie rozmytych przez wody fluwioglacjalne i nie wszędzie jest wyraźna i nie wszędzie posiada charakter krawędzi erozyjnej (Szczęsny, 1991).
Innym charakterystycznym elementem terenu są rynny lodowcowe (często płyną nimi rzeki), powstałe w wyniku erozyjnej działalności wód glacjalnych. Rynny tworzą system powiązań, wskazując kierunek odpływu wód polodowcowych, a jednocześnie dzieląc omawiany obszar na poszczególne płaty sandrowe lub wysoczyznowe.
Rynny polodowcowe występujące na sandrze wypełnione są często wodami jezior rynnowych lub utworami biogennymi. Rynny przebiegają na ogół południkowo z odchyleniem ku południowemu-wschodowi i zachodowi.
Dna rynien są na ogół zróżnicowane. Pojawiają się w nich liczne przegłębienia dna, progi i kociołki erozyjne. Zbocza tych form są zwykle, wyniosłe i wynoszą od 10 do 20 m licząc od powierzchni lustra wody występujących w nich jezior. Przykładem są tu rynny jezior Szpitalnego , Okierskiego i Śpierewnika.
Odmienny typ rynny reprezentuje rynna Jeziora Okonińskiego, która na płaskim polu sandrowym wypełniona jest po brzegi, tworząc niemal wyrównaną powierzchnię lustra wody z otaczającym ją płaskim polem sandrowym.
Wysokie krawędzie rynien polodowcowych przekształcone są współcześnie pod wpływem procesów erozyjno-denudacyjnych. Ulegają one spłaszczeniu, a przenoszony materiał piaszczysty z górnych partii ku dołowi, zmienia ukształtowanie ich dna w równomiernie wypełniające się osadami i piaszczystymi lub biogennymi, obniżenia terasowe, prowadząc w konsekwencji do ich wypełnienia się i zaniku (Szczęsny, 1991).
Oprócz systemu rynien spotyka się na terenie TPK doliny wód roztopowych. Doliny te są suche, a ich dna leżą ponad poziomem odpływu wód.
Ważnym elementem rzeźby TPK są tzw. wytopiska czyli zagłębienia powstałe po wytopionym martwym lodzie. W czasie topienia lodowiec rozpadał się na wiele brył lodowych, które wypełniając liczne nierówności terenu, zostały przysypane utworami sandrowymi. Z czasem po ociepleniu się klimatu, bryły lodu wytopiły się i w ten sposób powstało wiele stosunkowo płytkich, bezodpływowych zagłębień. Niektóre z nich zachowały się do dziś jako jeziora (Liberacki, 1958; Murawski, 1963). Na powierzchni sandru wykształciła się dolina – koryto rzeki Brdy wraz z dopływami, które wcinając się w sandr, stworzyły system teras od najwyższej tzw. sandrowej do najniższej zalewowej i rzecznej, towarzyszącej współczesnemu korytu Brdy. Terasy doliny Brdy wytworzyły się w wyniku zmiany poziomu wód w pradolinie Noteci – Warty oraz w Wiśle, która po przełomie pod Fordonem, stanowiła jej bazę erozyjną.
W dolinie rzeki Brdy wykształciło się 9 teras wyniesionych od 2-4 m nad średni poziom wód w rzece do 15-33 m. Terasy te nie występują w sposób ciągły. W licznych miejscach są one rozczłonkowane na wyspy zakolowe, świadczące o dużej aktywności rzeki.
Wykształcone terasy Brdy, a w szczególności ich krawędzie, podlegały i nadal współcześnie podlegają ciągłym procesom erozyjno-denudacyjnym, prowadzącym do powstania licznych dolinek bocznych (Galon, 1953).
Działalność gospodarcza człowieka na obszarze TPK – np. osuszanie niektórych jezior, melioracja bagien, pogłębienie koryt rzecznych, budowa kanałów, zbiorników zaporowych, stawów rybnych, eksploatacja odkrywkowa kruszywa skalnego (żwiru, pisaku, kredy jeziornej itp.) – wprowadziła również nowe formy rzeźby terenu.
Występująca tu różnorodność komponentów środowiska przyrodniczego wynika ze zróżnicowania i rozmieszczenia gleb.
Na terenie Tucholskiego Parku Krajobrazowego wykształciło się osiem typów gleb. Najbardziej rozpowszechnionym typem są gleby bielicowe. Związane są one z piaszczystym podłożem sandru porośniętego lasami szpilkowymi. Gleby bielicowe występują na całym obszarze parku, tworząc zwarte powierzchnie.
Drugim pod względem częstości występowania typem gleb są gleby brunatne. Dominują tu zdecydowanie gleby brunatne kwaśne i wyługowane. Gleby brunatne właściwe występują sporadycznie, zajmując niewielkie powierzchnie. Gleby brunatne kwaśne i wyługowane występują zwłaszcza na terenach rolniczych i w południowej części parku.
Niewielkie przestrzenie TPK zajmują gleby torfowe. Powstały one w podmokłych dolinach rzecznych i we wszelkich obniżeniach terenu, wyścielając dna zagłębień wytopiskowych i rynnowych. Występują też w pobliżu jezior w następstwie ich zanikania z powodu zarastania.
Bardzo małe powierzchnie zajmują gleby murszowe, które tworzą się na torfowiskach wskutek obniżenia poziomu wody gruntowej. Spotkać je można zwłaszcza w okolicach Jezior: Długiego i Ostrowitego, jak również na zachód od jeziora Gwiazda. Podczas wylewów rzek na dnach dolin Brdy i jej dopływów (Czerskiej Strugi i Bielskiej Strugi) z osadów rzecznych tworzą się mady. Na bardzo małych powierzchniach spotyka się czarne ziemie.
Na obszarze TPK występuje 56 jezior o powierzchni powyżej 1 ha. Zajmują one łącznie 1 461,1 ha, co stanowi 2,76% powierzchni całego terenu. Większość z nich to małe jeziora wytopiskowe powstałe wskutek stopienia brył martwego lodu. Największe ich skupiska znajdują się na południe od Czerska, wzdłuż Brdy na północ od Tucholi oraz na południowym skraju TPK. Znacznie mniej jest jezior rynnowych o powierzchni kilkudziesięciu hektarów, a nawet 100 ha. Taką powierzchnię mają np.: Jezioro Okonińskie, Jezioro Wielkie Cekcyńskie, jezioro Śpierewnik czy Stobno.
Szlaki rynnowe wykorzystuje też główna oś wodna Tucholskiego Parku Krajobrazowego – rzeka Brda i Czerska Struga. W związku ze znacznym nachyleniem terenu w kierunku południowym, rzeki i strugi TPK odprowadzają wody w kierunku Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej. Brda wpływa w granice parku krajobrazowego w miejscowości Rytel, kierując się na południe. Po przekroczeniu 49 kilometra opuszcza obszar chroniony w Pile-Młynie i zmierza do Zalewu Koronowskiego. Od 1994 r. dolina rzeki wraz z otulającymi ją lasami na odcinku Woziwoda - Piła-Młyn podlega ochronie rezerwatowej. Przykładem hydrologicznym na to, że przyroda to nierozerwalna, zawsze aktywna całość, niestawiająca umownych granic, jest fakt, że północno-wschodni fragment powierzchni parku odwadniany jest przez dopływy sąsiadującej Wdy, tj. Prusinę i Niechwaszcz. Brda charakteryzuje się krętym biegiem, tworzy liczne zakola – meandry, szczególnie liczne w okolicy ujścia Bielskiej Strugi. Koło miejscowości Świt, zarówno na brzegu Brdy, jak i w jej nurcie, występuje szczególnie duże nagromadzenie głazów, pochodzących z rozmytej przez wody sandrowe gliny morenowej. Naturalny krajobraz parku uległ przeobrażeniom wskutek działalności człowieka. Znaczącym tego przykładem jest budowa w I poł. XIX w. Wielkiego Kanału Brdy oraz całego systemu rowów nawadniających. Powstanie tego systemu nawadniającego nie tylko wymusiło ewolucję powierzchniowej sieci hydrograficznej, lecz spowodowało także zmiany w reżimie odpływów zarówno Bielskiej Strugi, jak i Brdy.
Licznie występujące jeziora, rzeki i cieki wodne sprzyjają rozwojowi bogatej i różnorodnej roślinności wodnej. W jeziorach spotyka się m.in. grzybienie białe i północne, grążele żółte. Ważnym elementem flory TPK są zbiorowiska roślinności torfowiskowej, które zachowały cechy naturalne. Występują tu torfowiska turzycowe i mszarne. Torfowiska turzycowe są typu niskiego i występują wokół jezior oraz wzdłuż wolno płynących cieków. Rosną tu głównie turzyce, którym towarzyszą: kosaciec żółty, jaskier wielki, gwiazdnica błotna, fiołek błotny, aromatyczna mięta wodna, skrzypy oraz owadożerne rosiczki. Torfowiska mszarne pojawiają się w nieckach i zagłębieniach terenu. W zależności od reżimu wodnego rozwijają się w torfowiska przejściowe lub wysokie. Torfowiska przejściowe powstają wokół niewielkich dystroficznych jezior, zarastających kożuchem torfowców. Na torfowiskach przejściowych spotkać można takie rośliny, jak turzyca bagienna, bagnica torfowa, wełnianka wąskolistna, bobek trójlistkowy, modrzewnica zwyczajna, żurawina błotna, a pło mszarne zdobi siedmiopalecznik błotny, storczyk – kruszczyk błotny oraz rosiczki. Torfowiska wysokie występują rzadziej i mają budowę kępkowo-dolinkową. Opanowuje je głównie torfowiec odgięty, któremu towarzyszą rośliny naczyniowe: modrzewnica zwyczajna, bagno zwyczajne, wełnianka pochwowata, żurawina zwyczajna oraz bażyna czarna. Torfowiska stanowią ważny dokument, w którym głęboko pod wodą ukryta jest przeszłość przyrody; dzięki jej analizie paleonaukowcy mogą przewidzieć kierunki przyszłego rozwoju środowiska.
Historia roślinności regionu liczy blisko 12 tys. lat. Po ustąpieniu lądolodu rozwinęła się tu bezleśna tundra, przechodząca wraz ze zmianą klimatu w formacje stepowo-leśne i leśne. Dzisiaj pierwotny charakter puszczy tucholskiej można podziwiać jedynie w zachowanych oazach liściastego starodrzewia porastającego brzegi Brdy. Obecnie królują bory sosnowe, będące częściowo wynikiem zachodzących na przestrzeni wieków zmian klimatycznych, ale w znacznej mierze skutkiem działalności gospodarczej człowieka. Degradacja na szeroką skalę zaczęła się w XVI w. Istotny wpływ na zmiany składu gatunkowego lasów i zmniejszenie ich areału miał wówczas rozwój zakładów eksploatujących surowce leśne. Przyczyniło się do tego również powszechne bartnictwo oraz rabunkowy wyrąb lasów w okresie wojennym.
Bór świeży jest najbardziej rozpowszechnionym zbiorowiskiem leśnym na obszarze parku. Drzewostan tego boru tworzą sosny z niewielką domieszką brzozy brodawkowatej, z kolei podszyt - młode drzewa, jałowiec i kruszyna. W piętrze runa leśnego przeważają krzewinki: borówka czarna, borówka brusznica, wrzos zwyczajny; często spotyka się też widłaki. Mniejsze powierzchnie zalesione zajmuje bór suchy. Dominuje tu sosna, a piętro podszytu jest słabo rozwinięte. Borom, świeżemu i suchemu, towarzyszy bór mieszany świeży. Rosną tu sosny, brzozy, pojawia się świerk i dąb. Bór bagienny jest częstym zbiorowiskiem roślinnym występującym na brzegach torfowisk. Panuje tu wysokopienna sosna bagienna z domieszką brzozy omszonej. Rzadkością w runie leśnym jest podlegający ścisłej ochronie storczyk – buławnik czerwony, stwierdzony na jedynym stanowisku w rezerwacie przyrody „Bagna nad Stążką”. W okolicach doliny Brdy spotyka się olsy, w których panuje olcha czarna. Doliny porastają również łęgi jesionowo-wiązowe i grądy dębowo-grabowe. W okolicach Rudzkiego Mostu i Piły-Młyna znajduje się niewielki fragment dąbrowy świetlistej, zniekształconej przez nasadzenia sosny. Zbiorowiskom leśnym uroku dodają chronione storczyki i sasanki.
W szacie roślinnej wyróżniają się jeszcze zbiorowiska łąkowe i pastwiskowe oraz roślinność synantropijna.
Zbiorowiska łąkowe i pastwiska mają głównie charakter zbiorowisk antropogenicznych. Wykształciły się łąki świeże oraz okresowo wilgotne i podmokłe.
Urokliwy składnik krajobrazu stanowią wilgotne i kwieciste łąki, powstające niekiedy w wyniku naturalnej sukcesji ekologicznej torfowisk niskich. Wczesną wiosną zakwita rzeżucha łąkowa, nadając łąkom białe zabarwienie. Nieco później łąki złocą się od jaskrów, a potem za sprawą firletki i kuklika zmieniają kolor na różowo-brunatny.
Przed sianokosami zakwitają storczyki podlegające ochronie, np. stoplamek krwisty. W 2005 i 2006 r. na jednej z łąk (w zarządzie Tucholskiego Parku Krajobrazowego) na terenie rezerwatu „Dolina Rzeki Brdy”, posadzono w sąsiedztwie ostrożnia wawrzynowego i rdestu wężownika ok. 300 osobników stoplamka krwistego. Za pozwoleniem ministra środowiska okazy te zostały przeniesione z terenu przeznaczonego na budowę drogi ekspresowej w Białych Błotach (Bydgoszcz) i, jak wynika z obserwacji - rozprzestrzeniają się już w nowym siedlisku.
W Tucholskim Parku Krajobrazowym, pomimo znacznych przekształceń zbiorowisk roślinnych, zachowały się rzadkie lub wręcz ginące gatunki roślin, świadczące o pierwotnej szacie roślinnej tego regionu. Licznie reprezentowana jest grupa reliktów będących spuścizną po lodowcu, świadcząca o wysokim stopniu naturalności szaty roślinnej. Najstarszymi przedstawicielami flory parku są m.in. borówka bagienna, mącznica lekarska, bagno zwyczajne, trzcinnik prosty, bażyna czarna. Grupę tę licznie reprezentuje również: brzoza niska, żurawina drobnolistkowa, fiołek torfowy i gwiazdnica grubolistna. Na szczególną uwagę zasługują: grzybienie północne i drapieżne rosiczki. Do rzadkości reliktowych należy chamedafne północna. Pozostałością z okresu lodowcowego są takie gatunki drzew jak: jarząb brekinia, zwany brzękiem, i cis. Pierwszy z nich występuje na terenie parku, w rezerwacie przyrody „Ustronie”, oraz nad Brdą. Największe skupisko cisów w Polsce znajduje się w okolicy parku, w rezerwacie przyrody ,,Cisy Staropolskie im. L. Wyczółkowskiego” we Wierzchlesie, a dość pokaźne w granicach parku, w rezerwacie „Cisy nad Czerską Strugą”.
Obszar dawnej dzikiej puszczy zamieszkiwały żubry, niedźwiedzie i tury, po których pozostały już tylko pamiątki prezentowane i podziwiane na wystawie w Muzeum Borów Tucholskich. Zróżnicowane siedliska zwierząt w granicach parku – od lasów łęgowych do ubogich borów na stokach rynien jeziornych i rzecznych – sprzyjają ich bytowaniu. Są tu najbardziej prymitywne bezkręgowce oraz zróżnicowane i wyspecjalizowane kręgowce. Stopień zbadania i opisania poszczególnych typów zwierząt jest różny.
Najlepiej poznane są kręgowce. Prymitywnym ich przedstawicielem wodnym jest minóg strumieniowy, który jest bardzo rzadki w Polsce ze względu na coraz większe zanieczyszczenie strumieni i rzek, w których żyje. Gatunek ten podlega ścisłej ochronie i znajduje się na liście gatunków zwierząt cennych w skali całej Europy. Zbiorniki wodne zasiedlane są przez pospolite krajowe ryby, takie jak szczupak, lin, karp, leszcz, płoć, karaś, węgorz, miętus, sandacz, okoń. Znaczącymi przedstawicielami tej gromady zwierząt są łososiowate. W dorzeczu Brdy odnotowano troć wędrowną, pstrąga potokowego i lipienia oraz uciekiniera z hodowli w stawach – pstrąga tęczowego.
Przeprowadzone inwentaryzacje płazów i gadów potwierdzają występowanie na terenie parku wszystkich gatunków charakterystycznych dla Niżu Polskiego. Od wczesnej wiosny do czerwca w zbiornikach wodnych, a nawet w niewielkich kałużach możemy spotkać dobrze i zwinnie pływającą traszkę zwyczajną. Po okresie godowym żyje ona w lasach pod sągami drzew, w norach, wykrotach. Są to zwierzęta synantropijne. Goszczą w wiejskich piwnicach i blisko domu. Na sen zimowy układają się późną jesienią na lądzie, zagrzebując się w ziemi w pobliżu zbiorników wodnych. Rzadziej spotykana jest, najczęściej w dołach potorfowych, stawach i rowach traszka grzebieniasta, której środowiskiem lądowym są wilgotne lasy, łąki i parki. Zimę spędza w norach ziemnych, pod korzeniami i w ściółce leśnej. Na obszarze parku bytują też trzy gatunki ropuch: ropucha szara, ropucha zielona i paskówka. Z krajobrazem rolniczym związana jest grzebiuszka ziemna. Jest płazem prawie nieznanym, ponieważ aktywna jest nocą. Małe stawy i rowy zasiedla kumak nizinny, który jest gatunkiem ginącym w Polsce. W sadach i na obrzeżach lasów możemy spotkać rzekotkę drzewną o charakterystycznym zielonym ubarwieniu i przylgach na palcach. Żaby brunatne reprezentowane są przez dwa gatunki: żabę trawną i moczarową. W dużych jeziorach żyją żaby zielone: żaba śmieszka, żaba jeziorkowa i żaba wodna. Obniżenie się poziomu wód gruntowych spowodowało zanik małych zbiorników wodnych oraz szybkie wysychanie tych, które pozostały. Fakt ten utrudnia, a niekiedy uniemożliwia rozwój płazów. W rezultacie liczebność płazów maleje. Na terenie Polski wszystkie płazy podlegają ochronie prawnej.
Spośród gadów najliczniej występuje jaszczurka zwinka, która lubi miejsca nasłonecznione. Na terenach wilgotnych żyją nieliczne osobniki jaszczurki żyworodnej. Pospolitym mieszkańcem borów wilgotnych i świeżych jest beznoga jaszczurka – padalec, często ginąca pod kołami samochodów, czy też z powodu niewiedzy mylona z jadowitą żmiją. Nad śródleśnymi zbiornikami wodnymi, głównie na torfowiskach, podmokłych łąkach, skrajach lasu występuje niejadowity wąż – zaskroniec zwyczajny. Stosunkowo rzadko na polanach, obrzeżach torfowisk i skrajach lasów spotkać można jadowitą żmiję zygzakowatą, najczęściej brunatną ze słabo zaznaczonym zygzakiem lub odmianę czarną bez zygzaka. Wszystkie te gady są pod ochroną.
Bogatą w gatunki grupę kręgowców stanowią ptaki. Na terenie parku stwierdzono lęgi 131 gatunków ptaków i regularne przeloty ponad 20. Wysokie walory przyrodnicze tego obszaru podkreśla obecność gatunków umieszczonych w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt: bociana czarnego, żurawia, bielika, kropiatki i derkacza oraz kani czarnej i rdzawej. Duże zbiorniki wodne, otoczone pasem szuwarów będącym znakomitą kryjówką podczas lęgów, upodobały sobie ptaki wodne: perkozek, perkoz dwuczuby, krzyżówka, cyranka, czernica, głowienka, płaskonos, łabędź niemy i łyska. Pas trzcin zasiedla także błotniak stawowy i gatunki wróblowate: trzciniak, trzcinniczek, rokitniczka i potrzos. Na przyjeziornych łąkach porośniętych olchą wylęgają się: łozówka, pliszka żółta, dziwonia, słowik szary i remiz. Jeziora parku są również miejscem pobytu i żerowania podczas wędrówek stad łysek, kaczek, łabędzi (czasem pojawiają się krzykliwe i czarnodziobe), gęsi oraz mew. Wykroty, dziuple w starych drzewach, nory nad Brdą i sąsiadującymi jeziorami wykorzystują kaczki chronione: gągoły i tracze nurogęsi. Dolina rzeki Brdy jest również ważnym w skali kraju obszarem lęgowym zimorodka. Jego obecność determinowana jest przez takie warunki ekologiczne jak czysty akwen, strome i piaszczyste brzegi, odpowiednie do wykopywania nor lęgowych oraz powalone drzewa stanowiące miejsce czatowania. Badania liczebności populacji podlegającego ochronie gatunkowej zimorodka, prowadzone systematycznie od 1992 r. na odcinku Brdy między Rytlem a Piłą-Młynem, potwierdzają gniazdowanie średnio 6 par/10 km. Podczas monitoringu zaobrączkowano około 2 tys. osobników i uzyskano szereg informacji o migracji zimorodków znad Brdy. Obecność tego ptaka odnotowano w Hiszpanii, w miejscowości Alicante; był to jego rekordowy przelot. Nie wzbudziłoby to takiej sensacji, gdyby nie fakt, że odległość 2151 km pokonał ten ptak w ponad 2 miesiące.
Najliczniejszą grupę ptaków stanowią gatunki leśne. Bory świeże i mieszane przemierzają: zięba, świergotek drzewny i pierwiosnek, jak również rudzik, sójka, pokrzewka, drozd śpiewak. W starych drzewostanach słyszymy stukającego dzięcioła pstrego większego, a naturalne dziuple zamieszkują puszczyki, szpaki i sikory. Rzadkimi gatunkami są tutaj pleszka oraz krętogłów. W borach suchych poza ziębami i świergotkiem charakterystycznym gatunkiem jest skowronek borowy. Zadrzewienia śródpolne i lasy to miejsce bytowania drapieżnych gatunków: jastrzębia, krogulca, kobuza i nielicznej pustułki. Grupą ptaków również nielicznie występujących na terenie parku są sowy. Najrzadszym przedstawicielem jest puchacz. W starych drzewostanach występuje puszczyk, a na obrzeżach lasów sowa uszata. Wieże kościołów są miejscem gniazdowania płomykówki, której liczebność w porównaniu ze stanem z lat siedemdziesiątych zmalała (za przyczynę uważa się przeprowadzane remonty). Podczas przelotów wiosennych i jesiennych można spotkać drapieżnego orlika krzykliwego, rybołowa, sokoła drzemlika. Typowym gościem zimowym na terenie parku, przybywającym z tundry, jest myszołów włochaty. Z kolei do gatunków związanych z siedzibami ludzkimi są: bocian biały, dymówka, oknówka, jerzyk, wróbel, mazurek i kopciuszek.
Na obszarze parku stwierdzono występowanie 44 gatunków ssaków. Spośród drobnych ssaków owadożernych spotykamy jeża wschodniego, kreta, ryjówkę aksamitną i malutką oraz rzęsorka rzeczka; wszystkie te gatunki podlegają ścisłej ochronie. Bogato reprezentowane są nietoperze, gdyż występuje ich 10 gatunków. Część z nich żyje w lasach, inne związane są z siedzibami ludzkimi. Dominującym gatunkiem jest karlik większy oraz nocek rudy. Borowiec wielki to nietoperz, który na dzienne kryjówki wybiera naturalne dziuple dzięcioła. W bogatszych siedliskach lasu spotkać można nocka Natterera. W zabudowaniach położonych blisko lasu częstym gościem jest gacek brunatny. Nad polami i łąkami na owady poluje mroczek późny, który swoje kolonie rozrodcze sytuuje na strychach wiejskich domów. Do najrzadziej spotykanych gatunków należy nocek duży. W czasie sezonowych wędrówek na zimowiska do Europy Zachodniej spotykamy tutaj karliki większe i borowce. W piwnicach przydomowych i wolno stojących lodowniach, ruinach starych budowli obserwuje się zimą hibernujące bezbronne nietoperze. Ich obecność w budynku mieszkalnym nie stanowi jakiegokolwiek zagrożenia, ale pamiętajmy, że nietoperz to dzikie zwierzę, a zatem nie można go dotykać gołymi rękoma.
Najliczniej wśród ssaków reprezentowana jest grupa gryzoni (13 gatunków). Przedstawicielami tego rzędu ssaków są: wiewiórka, piżmak, szczur wędrowny, myszy i nornice oraz reintrodukowany w latach siedemdziesiątych bóbr europejski, który obecnie opanował wszystkie cieki wodne i większość jezior. Dziś budzi wiele kontrowersji, ponieważ z jednej strony jako gatunek pod ochroną pozytywnie wpływa na renaturalizację krajobrazu, zwiększając retencję wód oraz przyczyniając się do odtwarzania śródleśnych bagien, a z drugiej strony powoduje podtapianie terenów uprawnych i leśnych.
Do drapieżników należą: lis, jenot, borsuk, kuny i gronostaje. Spotykamy też zdziczałą i ekspansywną norkę amerykańską, uciekinierkę z hodowli, która stanowi duże zagrożenie dla ptactwa wodnego. Nad brzegami rzek i jezior, a niekiedy w norach lisa czy borsuka zamieszkuje wydra.
Lasy stanowią schronienie i ostoję dla licznie reprezentowanych: jeleni, saren, dzików i królików. Zwierzęta te spotkać można wczesnym ranem lub też o zmroku żerujące na polach uprawnych i łąkach. Coraz rzadziej towarzyszy im zając szarak.
REZERWAT BIOSFERY BORY TUCHOLSKIE
Od kilku lat czynione były starania o wpisanie Borów Tucholskich na listę (obok 9 istniejących już w Polsce) rezerwatów biosfery, czyli o włączenie do światowej sieci ochrony w ramach programu UNESCO MaB. Drugi czerwca 2010 roku stał się szczególną datą w historii ochrony Borów Tucholskich. W tym dniu obradująca w Paryżu Międzynarodowa Rada Koordynacyjna programu Człowiek i Biosfera (MAB) zadecydowała o utworzeniu Rezerwatu Biosfery Bory Tucholskie. Jest to 10 i największy rezerwat biosfery w Polsce. Powołanie rezerwatu jest owocem prawie 20 letniej współpracy środowisk naukowych, władz samorządowych i organizacji pozarządowych w celu ochrony tego cennego pod względem przyrodniczym i kulturowym obszaru. Nadanie temu obszarowi międzynarodowej rangi, marki rozpoznawalnej na całym świecie z pewnością przyczyni się do promocji Borów Tucholskich jako obszaru, na którym rozwój ekonomiczny idzie w parze z ochroną przyrody, krajobrazu i dziedzictwa kulturowego w myśl szeroko pojętego zrównoważonego rozwoju. Z listy siedlisk chronionych, ogłoszonej przez Ministra Środowiska RP w 2000 roku, stwierdzono występowanie 38 typów. Szczególnie częstymi są lasy, ekosystemy wodne, torfowiska, łąki, wrzosowiska i wydmy. Ponadto na obszarze Rezerwatu Biosfery Bory Tucholskie występuje 30 siedlisk, które wymagają ochrony według Załącznika I Dyrektywy Siedliskowej Wspólnoty Europejskiej. Spośród nich do najczęstszych należą: wydmy śródlądowe z murawami szczotlichowymi, jeziora lobeliowe, śródlądowe murawy napiaskowe, suche wrzosowiska, torfowiska wysokie, torfowiska przejściowe, torfowiska nakredowe z Cladium mariscus, kwaśne buczyny i żyzne buczyny, subatlantycki las nizinny, grąd środkowoeuropejski, dąbrowy acidofilne, brzezina bagienna, sosnowy bór bagienny. Proponowany Rezerwat Biosfery jest jednym z największych kompleksów leśnych w płn.-zach. części Polski. W sieci ekologicznej ECONET – Polska (Liro red. 1995) kompleks ten jest określany jako obszar węzłowy o znaczeniu międzynarodowym. W obrębie rekomendowanego obszaru leśnego występuje szereg siedlisk przyrodniczych z listy siedlisk Ministerstwa Środowiska RP, które wymagają też ochrony według Załącznika I Dyrektywy Siedliskowej Unii Europejskiej. Należą do nich m.in. bory sosnowe, lasy liściaste, wrzosowiska, jeziora lobeliowe, dystroficzne z łąkami ramieniowymi i torfowiska Są to układy ekologiczne typowe dla niżowych obszarów Europy Środkowej. W ekosystemach tych żyje wiele rzadkich, reliktowych i chronionych gatunków roślin naczyniowych (drzew, krzewów, krzewinek, roślin zielnych i zarodnikowych (glonów, porostów, mchów i wątrobowców), grzybów oraz zwierząt bezkręgowych i kręgowych. Wiele z tych gatunków jest wymienianych na polskich czerwonych listach gatunków zagrożonych (m.in. glony – wśród dotychczas oznaczonych 10 gatunków, porosty 149, mchy 29, rośliny naczyniowe 136, grzyby 33, krągłouste 2, ryb 11, płazów 8, gadów 5, ptaków 33 i ssaków 15).
WARTO ZOBACZYĆ:
* BIAŁA - Kapliczka murowana XIX w.
* Dzielnica łąkowa „Zielona Łąka” - Rozległy obszar łąk utworzonych na piaskach sandrowych. W połowie XIX w. pobudowany został tutaj system wodny Wielkiego Kanału Brdy. Łąki pierwotnie zajmowały powierzchnię około 200 ha i usytuowano je w sąsiedztwie końcowego odcinka Małego Kanału Brdy. Powstały przez wylesienie gruntu leśnego. Stosowano na nich charakterystyczny, stokowo - zalewowy system nawadniania. Po nawodnieniu woda odprowadzana była do Brdy.
* OGRÓD EDUKACYJNY TPK - Przy siedzibie Tucholskiego Parku Krajobrazowego powstał edukacyjny ogród przyjazny naturze, w którym miejsce do życia znalazło wiele rodzimych i tradycyjnych gatunków roślin. W ogrodzie zainstalowano także: budki lęgowe dla ptaków, budki dla nietoperzy, hotele dla owadów oraz schrony dla płazów, gadów i innych drobnych ssaków.
* KOPALNIA WĘGLA BRUNATNEGO W PILE K. GOSTYCYNA - Kopalnia Montania jest jedyną zachowaną w Polsce północnej kopalnią węgla brunatnego wydobywanego metodami podziemnymi. W okresie od 1900 do 1910 z kopalni wydobywano średnio 10 tysięcy ton węgla rocznie, który trafiał głównie na rynek niemiecki do Berlina pod nazwą „Gostycyński Węgiel Brunatny”. Eksploatacja węgla odbywała się tradycyjnymi metodami górniczymi poprzez drążenie chodników wydobywczych obudowanych drewnem w pokładach węgla i wydobywaniu go na powierzchnię za pomocą wózków górniczych i siły parowej.
* Mała Komorza - Kolumna z figurą św.Jana Nepomucena na grobie poległych w bitwie ze Szwedami pod Woziwodą w 1659 r.
* Raciąski Młyn - Od XIV wieku znajdował się tu młyn wodny, a od początku XX wieku także tartak. W 1921 roku uruchomiono turbinę elektryczną. Młyn działał w miejscowości do lat 60. XX wieku. W latach 80. XX wieku rozebrano starszą część młyna zbudowaną z muru pruskiego, pozostawiając pochodzący z 1913 roku budynek młyna wodno-parowego z czerwonej cegły. Obecnie po dawnym młynie i tartaku pozostały tylko ruiny zabudowań oraz fragmenty śluz i zastawek.
* Tuchola - układ urbanistyczny z XIV w.
* Tuchola - układ urbanistyczny z XIV w. oraz fragmenty murów miejskich z XIV i XV w.
* Park dendrologiczny „Nad Stążką” - To wyjątkowe i urokliwe miejsce położone jest w sąsiedztwie zabudowań Nadleśnictwa Tuchola mieszczących się w Gołąbku, nad rzeką Stążką, przy trasie Tuchola - Tleń (ok. 8 km od Tucholi). Na powierzchni ponad 2,5 ha, można spotkać około 150 zinwentaryzowanych gatunków drzew.
* Młyn w Nadolniku - Ruiny młyna wodnego zbudowanego w drugiej połowie XIX w. Drewniany, konstrukcji szkieletowej, z wypełnieniami ceglanymi, na wysokiej ceglanej podmurówce. Piętrowy, prostokątny z dachem dwuspadowym.
* Grodzisko w Raciążu - Gród Raciąż był usytuowany na istniejącej niegdyś wyspie, otoczonej wodami jeziora Śpierewnik, kilka kilometrów od wsi Raciąż. W ciągu kilku ostatnich wieków wody jeziora obniżyły się i dawna wyspa stała się półwyspem. Podczas systematycznych badań archeologicznych wydobyto wiele pozostałości kultury materialnej tutejszej ludności, głównie z okresu średniowiecza.
* Gołębnik w Łyskowie - Z zespołu dworskiego zachowały się m. in: w podwórzu folwarcznym, na planie regularnego ośmioboku trzykondygnacyjny, ceglany, tynkowany gołębnik – ptaszarnia z 1863 r. w kształcie rotundy (ośmiobocznej wieży złożonej z dwu korpusów z centralną klatką schodową), gruntownie remontowany w latach 80 - tych XX w. oraz pozostałości parku dworskiego (1,62 ha) z końca XIX w. (obecnie Gospodarstwo Rolne Sp. z o.o.).
* Dwór w Małej Komorzy - Pobudowany na niewielkim wzniesieniu pośrodku założenia parkowego w połowie XIX w. W czasie działań wojennych w 1945 r. spalony ponownie odbudowany w latach 1972-3 w stylu późnoklasycystycznym.
* Bunkier oddziału AK „Jedliny” - W okresie II wojny światowej działały na terenie Borów Tucholskich grupy konspiracyjne, które potem zasilały oddziały partyzanckie. W 1944 r. nasilił swoją działalność oddział „Jedliny - 102” AK pod dowództwem por. Jana Sznajdera „Dęba”.
* MAŁA RETENCJA WODNA W PISZCZKU - Mała retencja wodna to zatrzymanie, przy zastosowaniu rozmaitych zabiegów, jak największej ilości wody w jej powierzchniowym i przypowierzchniowym obiegu, czyli powstrzymanie jej bezproduktywnego odpływu do morza.
* REZERWAT CISY STAROPOLSKIE - Rezerwat przyrody Cisy Staropolskie im. Leona Wyczółkowskiego został uznany prawnie jako rezerwat w 1956r. Chroniony od 1827r. Powierzchnia rezerwatu wynosi 36 ha.
* KOŚCIÓŁ W DĄBRÓWCE - Kościół pw. Św. Jana Nepomucena i mauzoleum rodziny Janta-Połczyńskich. Drewniany kościółek z 1768 r. zbudowany staraniem Macieja Janty-Połczyńskiego. W 1928 r. dobudowano wieżę oraz kościół otynkowano. Rokokowy wystrój wnętrza.
* UROCZYSKO PIEKŁO - Uroczysko „Piekło” w rezerwacie przyrody „Dolina Rzeki Brdy” to przełomowy odcinek Brdy o charakterze górskim płynącej w wąwozie w paśmie wzgórz moreny czołowej. Ściany wąwozu posiadają tu nachylenie dochodzące nierzadko do 50 stopni.
* Muzeum Borów Tucholskich - Aby poznać codzienne życie Borowiaków, faunę i florę Borów Tucholskich warto skierować się do Muzeum Borów Tucholskich w Tucholi.
* DREWNIANE CHATY W KRĘGU - Wieś Krąg, wyróżnia się regionalną zabudową drewnianą z przełomu XIX/XX wieku. To swoisty żywy skansen.
* Akwedukt w Fojutowie - Na terenie Tucholskiego Parku Krajobrazowego znajduje się jedna z największych atrakcji turystycznych w Polsce - akwedukt w Fojutowie. Jest to budowla umożliwiająca skrzyżowanie dwóch dróg wodnych: Wielkiego Kanału Brdy i Czerskiej Strugi.
