Tuchola (niem. Tuchel, kaszub. Tëchòlô, Tuchòlô) – miasto borowiackie w Polsce, w województwie kujawsko-pomorskim, siedziba władz gminy miejsko-wiejskiej Tuchola i powiatu tucholskiego.
Według danych GUS z 31 grudnia 2019 r. Tuchola liczyła 13 649 mieszkańców.
Tuchola uzyskała lokację miejską w 1346 roku.
Miasto położone jest nad rzekami: Brdą, Hozjanną, Kiczą oraz nad jeziorami: Głęboczek, Mielonek i Zamkowe (zarośnięte, wyschnięte), w południowej części Pomorza Gdańskiego, na skraju zachodniej części Borów Tucholskich i północno-wschodniej części Krajny, w pasie Pojezierza Południowopomorskiego (w tym Borów Tucholskich) – „stolica” Borów Tucholskich[4], siedziba Tucholskiego Parku Krajobrazowego, w odległości 62 km na północ od Bydgoszczy, 99 km na północny zachód od Torunia oraz 120 km na południowy zachód od Gdańska.
Tuchola (jako gmina miejsko-wiejska w Polsce), w województwie kujawsko-pomorskim, w powiecie tucholskim. W latach 1975–1998 gmina administracyjnie należała do województwa bydgoskiego.
Siedzibą gminy jest Tuchola.
Tuchola – gmina miejsko-wiejska w Polsce, w województwie kujawsko-pomorskim, w powiecie tucholskim. W latach 1975–1998 gmina administracyjnie należała do województwa bydgoskiego.
Siedzibą gminy jest Tuchola.
ZARYS HISTORYCZNY
Średniowiecze
Najprawdopodobniej Tuchola pełniła pierwotnie rolę osady handlowej dla grodu kasztelańskiego w Raciążu, o czym świadczy pierwotny, owalny kształt rynku (charakterystyczny dla osad słowiańskich) sprzed pożaru 1781 r. oraz wielkość osady w momencie konsekracji kościoła w 1287 W XIII w. Tuchola zaczęła przejmować strategiczną rolę grodu w Raciążu i dotychczasowego ośrodka lokalnej władzy. Z osady o charakterze handlowym bardzo szybko przekształciła się w centrum administracyjne stając się siedzibą lokalnych władz. Przez miasto przebiegał ważny szlak handlowy z Gdańska przez Nakło nad Notecią w kierunku Wielkopolski, Śląska i Czech.
Według części historyków miasto założył książę gdański Sambor I gdański, inni wskazują Mściwoja II. Pewnym jest, że to właśnie ten drugi zaprosił do Tucholi arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba Świnkę celem konsekracji kościoła „ad consecrandam ecclesiam In Thuchol”[5]. Miało to miejsce 9 października 1287 r. W chwili wystawienia stosownego dokumentu Tuchola była jedną z większych osad w południowo-zachodniej części Pomorza Gdańskiego.
Prawdopodobnie pierwszą lokację miasta, jeszcze na prawie polskim, otrzymała Tuchola już w XIII w. Jednak znany potwierdzony na piśmie przywilej lokacyjny dla Tucholi wystawiono w Malborku, dnia 22 lipca 1346 r. Wielki mistrz Heinrich Dusemer von Arfberg nadał miastu przywilej prawa chełmińskiego. Ówczesna Tuchola składała się z dwóch zasadniczych części, tj. miejskiej i zamkowej. Zabudowa wewnątrz miasta była głównie drewniana, a do murowanych obiektów zaliczała się gotycka fara pw. św. Bartłomieja oraz ratusz. Murowany prawie w całości był również kompleks zamkowy. Tak miasto, jak i zamek otaczały mury obronne i system fos.
W 1330 r. Tuchola stała się siedzibą komtura, który władał komturstwem o znacznym terytorium. Oprócz szerokich okolic Tucholi w granicach komturii znalazły się: Brusy, Swornegacie, Leśno, Wiele, Piechowice k. Kościerzyny oraz Odry czy Łąg. Z czasów komturstwa swą nazwę wywodzi także miejscowość Wdzydze Tucholskie położona nad brzegiem jeziora Wdzydze.
Po bitwie pod Grunwaldem miasto i zamek poddały się bez walki Polakom i zostały obsadzone załogą pod wodzą Janusza Brzozogłowego. We wrześniu Krzyżacy sprowadzili posiłki z Brandenburgii, które zajęły miasto, ale załoga zamku broniła się nadal. Tuchola była rejonem koncentracji wojsk krzyżacko-brandenburskich, przed bitwą pod Koronowem. Po przegranej bitwie Krzyżacy podstępem wymusili poddanie się zamku, wykorzystując do tego celu grupę rycerzy udających Polaków. 5 listopada 1410 r. wojska polskie podeszły pod miasto od południa i zaatakowały gromadzące się w okolicach tucholskiego zamku siły krzyżackie. W wyniku ataku rozbito krzyżackie szeregi uniemożliwiając ich powtórną koncentrację, nie zdobyto jednak zamku. Jak podawał Długosz, podczas tej bitwy więcej krzyżaków zginęło w wodach Jeziora Zamkowego i okolicznych bagnach, niż od mieczy wojsk polskich.
I Rzeczpospolita
W 1440 Tuchola przystąpiła do Związku Pruskiego, na wniosek którego w 1454 król Kazimierz IV Jagiellończyk ogłosił włączenie regionu do Polski, po czym miasto uznało władzę polską, a zamek został obsadzony polską załogą. Pierwszym starostą tucholskim został Mikołaj Szarlejski. W czasie wojny trzynastoletniej w 1464 Polacy rozegrali tu zwycięską bitwę przeciw Krzyżakom. Po zawarciu pokoju toruńskiego w 1466, w którym potwierdzono powrót Tucholi w granice Polski, miasto weszło w skład prowincji Prusy Królewskie i stała się siedzibą powiatu, trzeciego co do wielkości w województwie pomorskim. Administracyjnie powiat objął dawne komturstwo i stał się królewszczyzną wchodząc do majątku jako tak zwane „dobra stołowe” królów polskich. Tuchola stała się miastem królewskim Korony Królestwa Polskiego. W XV i XVI w. przechodziła okres prosperity; w 1570 r. miasto liczyło 123 domy w mieście i 73 na przedmieściach, 8 składów kupieckich i posiadało murowany kościół.
Potop szwedzki zapoczątkował upadek miasta. W 1655 r. miasto bez walki zajęli Szwedzi, którzy wycofali się również bez walki jesienią 1656 r., jednak w latach 1656–1659 dochodziło do ataków szwedzkich (w sumie 5), które co prawda zostały odparte, ale znacznym zniszczeniom uległa okolica miasta, jak i (według podań ludowych) sam zamek, w którym eksplodował magazyn prochu i amunicji. Ponadto w 1657 r. miasto spustoszyła zaraza, a w 1685 r. poważny pożar dopełnił dzieła zniszczenia i do połowy XVIII w. miasto nie odbudowało zniszczeń.
Pod zaborami
W 1772 r. wraz z I rozbiorem Polski Tuchola została włączona do Królestwa Prus. Zlikwidowano powiat tucholski i przyłączono go do powiatu chojnickiego. Tuchola była wówczas jednym z najmniejszych miast na Pomorzu i liczyła 108 domów i 490 mieszkańców.
17 maja 1781 r. Jan Filip Voigt podpalił zabudowania przykościelne w celu zdobycia zgromadzonych tam kosztowności. Spłonęła wówczas gotycka fara pw. św. Bartłomieja, ratusz i większa część zabudowy miasta. Planowano wówczas przeniesienie miasta do pobliskiej osady Rudzki Most (obecnie dzielnica miasta), lecz mieszkańcy postanowili pozostać na dawnym miejscu.
Dawne Seminarium Nauczycielskie na pocztówce z 1910
Po pożarze miasto zostało w ciągu kilku lat odbudowane, a następnie weszło w stadium szybkiego rozwoju. W 1804 r. Tuchola liczyła już 1251 osób oraz była liczącym się centrum wytwórstwa tkackiego. W czasie wojen napoleońskich w latach 1806/1807 miasto leżało na drodze przemarszu wojsk francuskich i kwaterowały w nim oddziały francuskie, polskie, pruskie i rosyjskie. W XIX w. następował dalszy wzrost liczby ludności (2582 w 1865 r., 3048 w 1903 r.), a w 1875 r. utworzono ponownie powiat tucholski. W 1914 r. w Tucholi założony został niemiecki obóz jeniecki, w którym przebywali głównie jeńcy rosyjscy i rumuńscy, ale także francuscy, angielscy i włoscy. Obóz ten był używany później przez Polaków jako obóz dla internowanych w Polsce żołnierzy ukraińskich, oraz radzieckich jeńców z wojny polsko-radzieckiej. W 1922 r. obóz został zlikwidowany, a rok później jego pozostałości rozebrano.
II Rzeczpospolita
Zgodnie z ustaleniami traktatu wersalskiego Bory Tucholskie, a co za tym idzie również Tuchola, zostały zwrócone Polsce i 29 stycznia 1920 r. do miasta wkroczyło Wojsko Polskie oraz przywrócono polską administrację. W 1926 r. utworzono tu sąd, który istniał jako samodzielny aż do końca 2012 r. (reaktywowano go z początkiem 2015 r.). W okresie międzywojennym następował dalszy rozwój gospodarczy i ludnościowy miasta – liczba ludności wzrosła o blisko 20% i w 1938 r. Tucholę zamieszkiwało 5813 osób.
II wojna światowa
Od 2 września 1939 r. do 15 lutego 1945 r. miasto znajdowało się pod okupacją niemiecką. W dniach 24 października – 10 listopada 1939 r. w Rudzkim Moście nieopodal Tucholi członkowie Selbstschutzu rozstrzelali 325 Polaków – głównie przedstawicieli lokalnej inteligencji, ziemiaństwa i działaczy niepodległościowych. Podczas okupacji miasto nie poniosło większych strat materialnych.
WARTO ZOBACZYĆ:
* Budynek Urzędu Miejskiego w Tucholi – w tym miejscu od XIV do XVIII wieku wznosił się zamek, który zaliczany był do jednego z najbardziej warownych na Pomorzu. Budowniczymi założenia zamkowego byli Krzyżacy. Zamkiem zarządzał komtur, który był terenowym namiestnikiem wielkiego mistrza krzyżackiego. Najbardziej znanym z tucholskich komturów był Henryk von Schwelborn, który na trwałe zapisał się w historii dzięki dwóm mieczom, które w 1410 roku zawiózł z Tucholi pod Grunwald. Zamek nie przetrwał do czasów współczesnych (został rozebrany po pożarze miasta w 1871 roku). Jedyne relikty murów zachowały się w piwnicach w obecnym budynku urzędu.
* Starówka o średniowiecznym układzie urbanistycznym w Tucholi - przetrwała niemal w niezmienionej formie od czasów lokacji miasta na prawie niemieckim w roku 1346. Krzyżujące się prostopadle uliczki i duży rynek pośrodku czytelny jest do dnia dzisiejszego.
* Pomnik patronki Tucholi św. Małgorzaty w Tucholi (na skwerze u zbiegu ulic Nowodworskiego i Świeckiej) - patronką Tucholi jest św. Małgorzata, która widniała także na wszystkich pieczęciach miejskich. Jak głosi legenda, miała ona uchronić miasto i mieszkańców podczas oblężenia Tucholi, kiedy to ukazała się obrońcom nakazując rzucać we wrogów chlebem. Najeźdźcy przekonani o sile mieszkańców i ogromnych zapasach odstąpili od oblężenia. Św. Małgorzata przedstawiana jest w koronie z aureolą. W zależności od wizerunku w jednej ręce trzyma krzyż, a w drugiej gołębia. Przedstawiana jest także jako postać depcząca smoka.
Mieszkańcy Tucholi obchodzą święto patronki miasta co roku - 20 lipca.
* Galeria BT - można tu nabyć wyjątkowe przedmioty wykonywane przez rękodzielników z regionu. Galeria BT nie jest typowym sklepem. To miejsce, w którym artyści ludowi mogą zaprezentować swoje wyroby.
* Muzeum Borów Tucholskich –zostało udostępnione zwiedzającym 27 września 1980 r. jako Oddział Muzeum Okręgowego w Bydgoszczy. Na siedzibę muzeum przeznaczono budynek z przełomu XIX/XX wieku, zlokalizowany przy zbiegu ulic Podgórnej i Murowej, który swoją architekturą nawiązuje do dawnych spichlerzy. W muzeum znajdują się:
Parter:
sala poświęcona historii miasta: makieta średniowiecznej Tucholi i makieta Rynku Tucholskiego z lat 20-tych XX w.
chata borowiacka – są to zrekonstruowane dwie izby typowej borowiackiej chaty. Chata Borowiacka przybliża dawne życie codzienne Borowiaków.
I piętro:
sala wystaw czasowych - prezentuje dokonania artystów Borów Tucholskich oraz lokalnych tradycji
II piętro:
Flora i Fauna Borów Tucholskich – w całości poświęcona jest przyrodzie Borów Tucholskich. Eksponowane są tu najciekawsze zwierzęta i rośliny występujące obecnie, jak również te, które nie są już spotykane. Dodatkowo na wystawie prezentowane są narzędzia wykorzystywane do pracy w lesie.
Etnografia Borów Tucholskich – wystawa pokazuje dawne zawody, narzędzia i przedmioty niezbędne do ich wykonywania. Prezentowane są takie zawody jak: leśnik, pszczelarz, kowal, stolarz, rybak, rolnik, fryzjer.
Zarząd nad Muzeum sprawuje Starostwo Powiatowe w Tucholi.
* Kościół p w. Przemienienia Pańskiego (wcześniej pw. św. Jana Nepomucena) w Dąbrówce - został wzniesiony w roku 1768 z funduszy Macieja Janty-Połczyńskiego, dziedzica Wielkiej Komorzy, cześnika inflanckiego. W kruchcie można znaleźć informację, że cześnik zbudował kościół jako wotum wdzięczności za cudowne ocalanie podczas potyczki wojennej. Dwie moskiewskie kule odbiły się od jego ryngrafu. Znajduje się tu również inskrypcja upamiętniająca odzyskanie przez Polskę niepodległości – napis „Za ojców wzorem. Ta, co nie zginęła, powstała z Waszej krwi”. Kościółek jest drewniany, jednak w 1928 roku otynkowano go. Wtedy też z funduszy Leona Janty-Połczyńskiego, senatora i ministra rolnictwa w trzech kolejnych rządach II RP, dobudowano do niego wieżę, która – wraz z czerwonym dachem kościoła – góruje nad Dąbrówką. Do dzisiaj zachował się wystrój rokokowy z czasów budowy kościoła, ołtarz główny i trzy ołtarze boczne oraz chrzcielnica i ambona. W ołtarzu głównym znajduje się obraz „Przemienienie Pańskie” autorstwa Heyna z 1884 r.
* Akwedukt w Fojutowie - unikatowy zabytek architektury hydrotechnicznej, wzorowany na antycznych rzymskich budowlach – akwedukt, będący skrzyżowaniem dwóch cieków wodnych: Czerskiej Strugi (płynącej dołem) i Wielkiego Kanału Brdy (płynącego górą). Budowla ma 75 m długości, co czyni z niej najdłuższy taki obiekt w Polsce. Akwedukt wzniesiono w latach 1845 - 49 w celu doprowadzenia wody z Brdy do kompleksu Łąk Czerskich w rejonie Czerska.
* Zespół dworsko–parkowy w Wysokiej - pierwsze wzmianki pochodzą z XIII w. Wysoka była wówczas wsią rycerską. Najbardziej charakterystycznym obiektem na terenie wsi jest zespół dworski Janta-Połczyńskich, którego powstanie datuje się na przełom XVIII/XIX w. Niedaleko pałacyku znajduje się zbudowana w XIX w. kaplica w stylu neoromańskim. Jezioro Wysockie - miejsce gniazdowania licznej kolonii czapli siwej. Obecnie to Dom Pomocy Społecznej prowadzony przez powiat tucholski.
* Woziwoda - jedno z pięciu nadleśnictw wchodzących w skład Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Bory Tucholskie”, które oprócz działalności podstawowej zajmuje się szeroko pojęta edukacją ekologiczną. Ścieżka przyrodniczo - leśna o dł. ponad 5 km rozpoczyna się i kończy przy zabudowaniach Nadleśnictwa Woziwoda. Na trasie biegnącej wzdłuż rzeki Brdy wyznaczono 13 stanowisk dydaktycznych. Jeziorka Kozie - obszar zarastających śródleśnych jezior; celem ochrony jest zachowanie jezior z typowo wykształconym zespołem roślinności torfowiska wysokiego. Atrakcją są pływające wyspy.
* Muzeum Indian Ameryki Północnej im. Sat-Okha w Wymysłowie koło Tucholi - jedyne w Europie. Znajdują się w nim prywatne zbiory oryginalnych eksponatów indiańskich Sat-Okha, syna Polki i wodza Indian. Muzeum jest prywatne.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz