Iłowo-Osada (daw. Iłowo, niem. Illowo) – wieś w Polsce położona na Wzniesieniach Mławskich, w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie działdowskim, w gminie Iłowo-Osada przy drodze wojewódzkiej nr 544 między Mławą a Działdowem. Miejscowość leży przy linii kolejowej nr 9 Warszawa – Gdańsk.
W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa ciechanowskiego.
Miejscowość jest siedzibą gminy Iłowo-Osada.
Gmina Iłowo-Osada jest gminą wiejską położoną w południowej części województwa warmińsko-mazurskiego, w powiecie działdowskim. Bezpośrednio graniczy ona z gminami Warmii i Mazur: Działdowem (gminą powiatu działdowskiego), Kozłowem i Janowcem Kościelnym (gminami powiatu nidzickiego) oraz Mazowsza: Mławą oraz Wieczfnią Kościelną i Lipowcem Kościelnym (gminami powiatu mławskiego). Historycznie rzecz ujmując do 1975 r. gmina Iłowo-Osada należała do powiatu mławskiego (województwo warszawskie). Po reformie w 1975 r. Gminę administracyjnie przypisano do województwa ciechanowskiego. Ten stan trwał aż do 1999 r., kiedy to na skutek kolejnej reformy samorządowej i przywrócenia samorządowych struktur powiatowych i wojewódzkich Iłowo-Osada została przypisana do powiatu działdowskiego w województwie warmińsko-mazurskim. W administracyjnym podziale regionu Warmii i Mazur Iłowo-Osada w dalszym ciągu pozostała jedną z gmin wiejskich powiatu działdowskiego. Jednakże w roku 2002 znacząco uszczuplono jej obszar, bowiem rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 29 września 2001 r. w sprawie ustalenia granic oraz zmiany nazw i siedzib władz niektórych gmin i miast z dniem 1 stycznia 2004 r. dokonano odłączenia od gminy Iłowo-Osada obszarów wsi Krajewo stanowiącego obręb ewidencyjny Krajewo o powierzchni 567,12 ha oraz wsi Piekiełko stanowiącego obręb ewidencyjny Piekiełko o powierzchni 548,32 ha i przyłączenie ich do dotychczasowego obszaru gminy o statusie miasta Mława. Na skutek tego działania liczba sołectw w Gminie spadła z 17 do 15. Obecnie gmina Iłowo-Osada zajmuje powierzchnię 10 377 ha, co stanowi 0,03% powierzchni kraju, 0,43% powierzchni województwa warmińsko-mazurskiego i 10,88% powierzchni powiatu działdowskiego, a administracyjnie obejmuje 15 Sołectw: Białuty, Brodowo, Dźwierznia, Gajówki, Iłowo-Osada, Iłowo-Wieś, Janowo, Kraszewo, Mansfeldy, Mławka, Narzym, Pruski, Purgałki, Sochy, Wierzbowo. Głównym ośrodkiem gminnym i siedzibą władz samorządowych jest wieś Iłowo-Osada, położona w południowej części Gminy. Przez gminę przebiega droga wojewódzka nr 544 łącząca Brodnicę z Ostrołęką. Do każdej miejscowości w gminie można dojechać drogą o nawierzchni bitumicznej. Miejscowości Iłowo-Osada i Narzym położone są przy szlaku kolejowym Warszawa – Działdowo - Gdańsk. Cały obszar gminy znajduje się na terenie Zielonych Płuc Polski, natomiast w 2003 r. zmniejszył się obszar prawnie chroniony o 6 315,90 ha i obecnie zajmuje on powierzchnię zaledwie 179,40 ha (całość stanowią rezerwaty przyrody), co stanowi niecałe 2% powierzchni gminy.
ZARYS HISTORYCZNY:
Historycznie rzecz ujmując do 1975 r. gmina Iłowo-Osada należała do powiatu mławskiego (województwo warszawskie). Po reformie w 1975 r. Gminę administracyjnie przypisano do województwa ciechanowskiego. Ten stan trwał aż do 1999 r., kiedy to na skutek kolejnej reformy samorządowej i przywrócenia samorządowych struktur powiatowych i wojewódzkich Iłowo-Osada została przypisana do powiatu działdowskiego w województwie warmińsko-mazurskim. W administracyjnym podziale regionu Warmii i Mazur Iłowo-Osada w dalszym ciągu pozostała jedną z gmin wiejskich powiatu działdowskiego. Jednakże w roku 2002 znacząco uszczuplono jej obszar, bowiem rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 29 września 2001 r. w sprawie ustalenia granic oraz zmiany nazw i siedzib władz niektórych gmin i miast z dniem 1 stycznia 2004 r. dokonano odłączenia od gminy Iłowo-Osada obszarów wsi Krajewo stanowiącego obręb ewidencyjny Krajewo o powierzchni 567,12 ha oraz wsi Piekiełko stanowiącego obręb ewidencyjny Piekiełko o powierzchni 548,32 ha i przyłączenie ich do dotychczasowego obszaru gminy o statusie miasta Mława. Na skutek tego działania liczba sołectw w Gminie spadła z 17 do 15.
Najważniejsze miejscowości Gminy Iłowo-Osada wraz z genezą powstania:
Iłowo-Osada oraz Iłowo-Wieś (daw. Iłowo, niem. Illow) – obecna osada - powstawała etapami. Wieś powstaje w 1403 r jako własność rycerza polskiego. W XVII w. własność Iłowskich,
Narzym – 1371-84 nadanie etapami Mieczysławowi z Narzymia (na Mazowszu) i jego 3 braciom ziemi w płn. części obecnej gminy,
Białuty – 1371 r ufundowanie parafii już istniejącej wsi Bayluthy. 1955 r – utworzenie gromady, którą w 1956 r. przyłączono do pow. Mława,
Brodowo - wieś powstaje w 1399 r. w wyniku wydzielenia z dóbr Narzym 40-tu włók. W I poł. XVIII w. powstaje szkoła. W 1915 r. Jako Brodau – tylko ludność polskiego pochodzenia. Stąd też pochodzi zasłużona dla polskości regionu rodzina Małłków,
Dwukoły – młyn na Dwukolance powstał w XIV w., prawdopodobnie także w związku z eksploatacją lasów pogranicznych ( tartak). W XIX w. zlokalizowano tu leśnictwo Zworaden,
Gajówki – (niem. Gajowken) – folwark powstaje w XIX w., majątek miał 400 ha, upaństwowiony 1945 r.,
Kraszewo – (niem. Kraschewo) – wieś powstaje przed 1403 r., jako własność rycerza polskiego.Poł.XVI w. majątek Kraszewskiego, ludność tylko polska,
Mansfeldy - folwark powstał w II poł. XIX w. razem z dworem i parkiem,funkcjonował do 1945 r., a potem budynki zostały rozebrane. Na miejsce ludności niemieckiej przybywają osadnicy z Zielunia,
Mławka – wieś istnieje w 1413 r., 1578 wieś królewska należąca do starostwa Mława. W końcu XVIII w. przechodzi na własność państwa pruskiego, po 1815 r. w królestwie polskim,
Pruski – powstanie wsi datuje się na XV i XIX w. Wieś miała własne monety.
WARTO ZOBACZYĆ:
Atrakcyjne krajobrazowo tereny Gminy uzupełniają liczne atrakcje turystyczne w postaci:
1) Pomników przyrody i atrakcje przyrodnicze:
a) sosna w Leśnictwie Narzym,
b) trzy dęby w Leśnictwie Iłowo,
c) aleja lipowa prowadząca do rezerwatu „Świńskie Bagno",
d) Rezerwaty przyrody: „Świńskie Bagno” koło Białut „Góra Dębowa” w Dwukołach,
e) w Nadleśnictwie Dwukoły znajdują się ponadto takie atrakcje przyrodnicze, jak:
- Leśna ścieżka przyrodnicza „Leśne Przedszkole” - ścieżka dydaktyczna położona na terenie szkółki leśnej leśnictwa Krajewo. Zlokalizowana w bliskim sąsiedztwie Mławy, leży w granicach miasta i jest często odwiedzana przez młodzież i dzieci. W ciągu ścieżki umieszczono wiele barwnych tablic informujących o zagadnieniach związanych z życiem lasu oraz jego mieszkańców, bogactwie środowiska przyrodniczego, o zagrożeniach i formach ochrony przyrody. Znajduje się tutaj również izba edukacyjna i miejsce na odpoczynek bądź prowadzenie zajęć w dużych grupach (wiata, ławy, stoły) Wiata może pomieścić ok. 90 osób. Obok wyznaczone jest miejsce na ognisko i grilla.
- Zlokalizowana na terenie szkółki leśnej izba edukacyjna oddana została do użytku w 2004r. Izba może pomieścić jednorazowo ok. 20 osób. Jest w pełni wyposażona w sprzęt multimedialny. Do dyspozycji uczestników zajęć są również inne pomoce dydaktyczne: lornetki, lupy, kompasy, siatki do łapania owadów oraz szereg materiałów informacyjnych i literatura.
2) Miejsc pamięci:
a) w lesie koło Białut ku czci pomordowanych przez Niemców w latach 1941-1945 więźniów obozu w Działdowie; w dziesiątą rocznicę wyzwolenia ufundowano pomnik;
b) w miejscowości Mławka cmentarz żołnierzy niemieckich poległych w czasie I wojny światowej.
3) Zabytków:
a) W miejscowości Białuty (wieś powstała przed 1371 r.):
- neogotycki kościół ewangelicki i dawna pastorówka z 1904 r. – położone przy wjeździe do wsi, wybudowane dla uczczenia 200. rocznicy koronacji Fryderyka I Pruskiego, o czym świadczy zachowana po dziś dzień na wieży kościoła kamienna tablica pamiątkowa; obecnie obiekty są nieużywane, niszczejące,
- neogotycki kościół katolicki z 1884 r. z zabytkowymi zabudowaniami probostwa budynek z czerwonej cegły wzniesiony w miejscu dawnego, drewnianego kościoła; we wnętrzu zachowało się wyposażenie z epoki; obiekt obecnie używane na cele kultu religijnego,
- budynki mieszkalne pochodzące jeszcze sprzed I wojny światowej,
- folwark – należący w przeszłości do rodziny Oehrlich, której cmentarz rodowy znajduje się w pobliskim lesie; z nekropolii zachowała się neogotycka brama i resztki nagrobków.
b) W miejscowości Brodowo (wieś powstała w 1399 r. poprzez wydzielenie z majątku Narzym):
- z miejscowości tej pochodzi zasłużony dla polskości regionu działacz mazurski Karol Małłek; na budynku stojącym w miejscu jego rodzinnego domu znajduje się tablica pamiątkowa, a w samym centrum wsi jego pomnik,
- zachowane po dziś dzień mazurskie chaty (częściowo przebudowane); istnieje jedna, zachowana w niemal niezmienionym stanie, z charakterystyczną architekturą mazurską (m.in. obite, czyli „oszalowane” pionowymi deskami ściany oraz dwudzielny szczyt).
c) W miejscowości Gajówki (około 1862 r. powstała osada folwarczna):
- pochodzące z roku 1862 pałac i zabudowania gospodarcze; pierwotnie majątek liczył 400 ha; w roku 1945 został upaństwowiony.
d) W miejscowości Iłowo-Osada i Iłowo Wieś (obszar dzisiejszego Iłowa- Osady, i Iłowo Wsi historycznie występował pod wspólną nazwą: Iłowo) zamieszkany był pierwotnie przez pruskie plemię Sasinów. Od 1260 r. ziemia ta należała terytorialnie do zakonu krzyżackiego. W 1403 r. właścicielem Iłowa był polski rycerz Piotr Bażyński. Wraz z sekularyzacją zakonu krzyżackiego w 1525 r. Iłowo stało się częścią protestanckich Prus Książęcych. Z Iłowa pochodził ród Iłowskich, którzy władali majątkiem jeszcze w XVII w. W 1602 r. Iłowo należało do Stanisława z Iłowa oraz jego żony Zofii z domu Zelskiej. Kolejni właściciele Iłowa, Piotrowicze, posiadali również Kraszewo. Stanowiąca od 1701 r. część Królestwa Prus wieś utraciła graniczne położenie wraz z II rozbiorem Rzeczypospolitej w 1793 r. Od 1807 r. przebiegała tu jednak ponownie granica Prus i Księstwa Warszawskiego, zaś od 1815 r. – granica prusko-rosyjska. W grudniu 1914 r. Rosjanie przejściowo zajęli Iłowo i spalili wielki zbiornik nafty należący do firmy Nobel, cały gmach stacyjny, urząd celny i pocztowy, połowę zabudowań stacji towarowej oraz trzy budynki kolejowe. Po I wojnie światowej, decyzją traktatu wersalskiego z 1919 r., Iłowo wraz z całą Działdowszczyzną zostało bez plebiscytu włączone do państwa polskiego. W latach 1941-1945 w Iłowie istniał hitlerowski obóz przejściowy (jako część niemieckiego obozu koncentracyjnego Soldau (KL) w Działdowie). Po II wojnie światowej Iłowo zostało częścią województwa warszawskiego, a następnie w wyniku kolejnej zmiany podziału administracyjnego Polski – województwa ciechanowskiego.:
- budynek dworca kolejowego z końca XIX wieku, wzniesiony jako cesarska poczta oraz graniczna stacja przeładunkowa z charakterystycznym układem torowym – od strony zachodniej stacji funkcjonująca po dziś dzień tzw. strona pruska z torami normalnej szerokości i strona wschodnia (towarowa), dawna strona rosyjska, szerokotorowa,
- zlokalizowana obok dworca, pochodząca z 1910 r. murowana wieża ciśnień,
- pochodzące z początku wieku osiedle domków przeznaczonych dla pracowników kolei,
- protestancki dom modlitwy z 1912 r. (obecnie sklep),
- Kościół katolicki z 1927 r. wybudowany w stylu neobarokowym, Parafia Iłowo
- strażnica kolejowa z czasów II wojny światowej,
- Lokomotywa Ty45 usytuowana przy głównej drodze nr 554; wyłączona z eksploatacji w latach 80. ubiegłego wieku.
e) W miejscowości Narzym (teren wsi zamieszkany był pierwotnie przez pruskie plemię Sasinów). Od 1260 r. ziemia ta należała do zakonu krzyżackiego. Przywilej lokacyjny pochodzi z 1384 r. Pierwotna nazwa wsi to Menztzelsdorf i pochodzi ona od imienia jej właściciela Mieczysława. Dzisiejsza nazwa Narzym pojawiła się w XV wieku i używana była powszechnie w księgach czynszowych. Narzym został włączony do Polski w 1920 r. na mocy postanowień traktatu wersalskiego.):
- gotycki kościół z przełomu XIV i XV wieku; od XVI wieku aż do 1945 r. należał do protestantów; po przejęciu go przez katolików zabytkowe wyposażenie wnętrza świątyni zostało niemal w całości zniszczone; obecnie jest to kościół parafialny, w którym w dalszym ciągu odprawiane są nabożeństwa,
- resztki fundamentów zamku Narzymskich z XV wieku,
- zabudowania dawnego majątku (własność prywatna),
- zabytkowy budynek dawnej szkoły,
- chata mazurska przy ul. Dworcowej,
- neogotycki budynek dworca kolejowego.
f) W miejscowości Pruski (Pierwsza wieś na tym terenie powstała jeszcze w średniowieczu (XV w.), ale już w 1530 roku była niezamieszkana. Dopiero w latach osiemdziesiątych XIX wieku powstały na jej miejscu folwark i cegielnia, które przyjęły historyczną nazwę.):
- budynki gospodarcze (m.in. gorzelnia i dawny dwór, dziś rozpoznawalny tylko dzięki charakterystycznemu kolumnowemu gankowi) zachowane po XIX-wiecznym folwarku i cegielni.
g) W miejscowości Purgałki (Pierwsze zapisy o miejscowości pochodzą z roku 1735, nazywano ją wówczas Wolą Purgalską.):
- do czasów dzisiejszych zachował się jedynie budynek szkoły z czasów wilhelmińskich, a za wsią – dom Straży Granicznej (w czasie rozbiorów Polski nieopodal przebiegała granica rosyjsko-pruska).
h) W miejscowości Wierzbowo (Historia wsi sięga czasów średniowiecznych. W roku 1351 komtur ostrudzki Günter von Hohenstein nadał 27 włók na prawie pruskim Marcinowi z Wierzbowa.):
- z zabytków do czasów dzisiejszych zachowały się zabudowania folwarku, a wśród nich dawny dwór (częściowa ruina); przed wojną majątek należał do rodziny Szymańskich, znanej z propolskiej działalności.
i) W miejscowości Mansfeldy (Mansfeldy jako folwark powstały w II połowie XIX w. razem z dworem i parkiem. Budynki rozebrano około roku 1945 r.):
- resztki parku dworskiego.
Na uwagę zasługuje stanowisko archeologiczne na terenie miejscowości Narzym. Grupa naukowców, archeologów z Uniwersytetu Łódzkiego, w lipcu 2004 r. rozpoczęła wykopaliska na terenie, gdzie prawdopodobnie znajdował się średniowieczny zamek. Dalsze prace pozwalają na wysunięcie daleko idących przypuszczeń, iż dokonane odkrycie włączone zostanie do kompleksu zabytków wsi, podnosząc tym samym jego atrakcyjność turystyczną.
źródło: https://ilowo-osada.pl/
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz