MAPA MIASTA BRAŃSK:
Brańsk – miasto i gmina we wschodniej Polsce, w województwie podlaskim, w powiecie bielskim. Położone jest na Równinie Bielskiej, nad rzeką Nurzec, przy trasie z Warszawy do Bielska Podlaskiego i Białowieży.
Brańsk jest siedziba władz wiejskiej gminy Brańsk, a także rzymskokatolickiej parafii Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny.
Brańsk uzyskał lokację miejską w 1440 roku. W latach 1969-1972 miasto było siedzibą władz gromady Brańsk. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa białostockiego.
ZARYS HISTORYCZNY:
Pierwszy raz człowiek zawędrował na te tereny już w schyłkowym paleolicie (ok. 10 tys. lat temu). W pobliżu miasta odkryto wiele stanowisk archeologicznych potwierdzających osadnictwo przez cały okres starożytny. Szczególnie cenne to neolityczne groby kultury amfor kulistych (5 tys. lat), najstarszy w tej części Polski pochówek szkieletowy oraz skarb ozdób brązowych kultury łużyckiej (2,5 tys. lat).
Na wschodnim skraju miasta znajduje się historyczne uroczysko zwane „Kumat” - uchodzące za miejsce bitwy wojsk polskich dowodzonych przez księcia Bolesława Wstydliwego, z Jaćwingami pod dowództwem Komata w 1264 r.
Zaczątkiem miasta było zbudowane w widłach rzek Nurzec i Bronka w X/XI w. grodzisko, zwane dzisiaj „Zamczyskiem”. W pobliżu grodziska rozwijały się osady rzemieślnicze, niszczone przez najazdy Rusinów, Jaćwingów, Mazowszan i Litwinów, a w XIV w. głównie przez Krzyżaków. Z II ćwierci XV w. pochodzą pierwsze zachowane dokumenty wzmiankujące Brańsk, jako centrum bliżej nieznanej włości, zarządzanej przez namiestnika wielkiego księcia litewskiego, ośrodek parafialny. Wówczas Brańsk aktywnie uczestniczył w handlu drewnem z Gdańskiem. W tym czasie osadnicy mazowieccy założyli w okolicy wiele wsi szlacheckich (Popławy, Brzeźnica, Puchały, Płonowo itd.), a bojarzy litewsko-ruscy osiedli w Kiersnowie, Poletyłach, Kadłubówce i in. Wsie kmiece podlegały zamkowi brańskiemu (Patoki, Oleksin, Holonki, Klichy i in.
Dogodne położenie przy trakcie z Krakowa na Litwę oraz przy granicy z Mazowszem, powodowało wzrost znaczenia Brańska. Od 1422 r. odbywały się tutaj sądy ziemskie. W latach 1440-1444 Brańsk przejściowo wchodził w skład Mazowsza i był stolicą ziemi. Przywilej na wójtostwo mógł uzyskać już ok. 1430 r. (wójt i mieszczanie wspominani od II połowy XV stulecia). 18 stycznia 1493 r. w Wilnie z rąk wielkiego księcia litewskiego Aleksandra Jagiellończyka, Brańsk otrzymał jako pierwsze miasto na Podlasiu pełne miejskie prawo magdeburskie (Bielsk 1495, Drohiczyn 1498, Mielnik 1501 i Suraż 1445 z ograniczeniami, 1501). Od tego czasu używa herbu „Pogoń”. Mieszczanie brańscy studiowali na Akademii Krakowskiej (od 1451 r.).
XVI w. był wyjątkowo pomyślny w dziejach Brańska, miasta królewskiego. Szczególnie mocno zaznaczyła się tutaj działalność króla Zygmunta I i jego żony królowej Bony. Przykładowo król w 1532 r. rozpoczął ponad 270. Letnią tradycję brańskich sejmików szlacheckich. Bona pomogła zaś mieszczanom uwolnić się od wyzysku wojewody wileńskiego Olbrachta Gasztołda, skutecznie przeciwstawiła się pomysłowi przeniesienia sądów ziemskich z Brańska do Tykocina, w 1550 r. ufundowała szpital św. Ducha i przytułek dla ubogich.
W 1562 r. w Brańsku mieszkało ok. 1800 mieszkańców, było 10 ulic, dwa rynki, dwa kościoły katolickie z cmentarzami, szkoła parafialna, cerkiew prawosławna (od k. XVI w. do 1839 r. unicka) z cmentarzem, ratusz miejski, dwór królewski, przytułek ubogich, młyn wodny o trzech kołach, browar, słodownie, wielu rzemieślników różnych specjalności.
W 1569 r. w czasie unii lubelskiej, mieszczanie brańscy jako pierwsi z Podlasia, z własnej inicjatywy prosili króla o włączenie miasta do Korony, co Zygmunt August powitał zadowoleniem, wydając mieszczanom specjalny przywilej. Pomyślnie w tym czasie rozwijała się w brańskim starostwie grodowym gospodarka folwarczna. Znaczne nadwyżki w produkcji zboża eksportowano do Gdańska. Starostami brańskimi w XVI-XVIII w. byli m.in. Leśniowolscy, Bogusław Radziwiłł, Braniccy i Starzeńscy. Rozkwit w II poł. XVI i I poł. XVII w. przeżywało rzemiosło. W mieście funkcjonował cech szewców i garbarzy, liczne grono tworzyli także garncarze, tracze, piekarze i handlarze solą.
Wypadki, które zaszły jesienią 1628 r. w Brańsku, odbiły się głośnym echem w ówczesnej Rzeczypospolitej. Źródłem tego było skazanie na śmierć przez sąd grodzki i egzekucja 26 szlachciców - banitów, którzy dopuścili się na Podlasiu licznych mordów i gwałtów. Egzekucji w ciągu jednego dnia dokonał kat miejski, co było absolutnym rekordem Polski. Zręczność kata Michałka była przyczyną powstania przysłowia: „A bodaj cię kat brański oprawił”.
Kres pomyślnego rozwoju gospodarczego miasta to lata wojen w II poł. XVII i w początkach XVIII w. Miasto zostało w znacznym stopniu zniszczone. Jednak w lustracji z 1662 r. odnotowano: „Miasto Brańsk ziemie bielskiej metropolis, w którym sądzą się roki ziemskie i grodzkie i wszelkie zjazdy i sejmiki ziemie pomienionej odprawują się”. Wynika z tego, że mimo gospodarczego upadku, Brańsk utrzymał rangę administracyjnego centrum ziemi bielskiej, największej z trzech ziem województwa podlaskiego. Wysoka ranga administracyjna miasta powodowała, że gościło ono wielu królów Polski, możnowładców, polityków, ludzi kultury, m.in. Zygmunta Starego, Stefana Batorego, Łukasza Górnickiego, Bogusława Radziwiłła (starosta brański), Stanisława Poniatowskiego - obranego w 1761 r. na sejmiku w Brańsku posłem na sejm walny.
Miasto słynęło z poniedziałkowych targów i czterech dorocznych jarmarków. W XVIII i XIX w. funkcjonowała w Brańsku stacja pocztowa, na trasie z Warszawy do Mitawy. W latach ok. 1780-1817 w brańskim archiwum ziemskim pracował Ignacy Kapica-Milewski, znany archiwista i autor „Herbarza” szlachty podlaskiej i mazowieckiej.
Po trzecim rozbiorze Brańsk znalazł się pod zaborem pruskim. Miasto liczyło wówczas 1145 mieszkańców. Po traktacie w Tylży w 1807 r. Brańsk wszedł w skład zaboru rosyjskiego. Polityka zaborcy rosyjskiego spowodowała pozbawienie staropolskiego ośrodka administracyjnego wszelkich urzędów nadających mu rangę ponadlokalną. Brańsk zdegradowano do roli miasta nadetatowego. W II ćwierci XIX w. Brańsk był siedzibą rzymskokatolickich archidiakonów białostockich.
W styczniu 1826 r. doszło w Brańsku do jedynego na terenach Polski większego wystąpienia dekabrystów. Oficerowie i żołnierze stacjonującego tutaj batalionu saperów Samodzielnego Korpusu Litewskiego, odmówili złożenia przysięgi na wierność carowi Mikołajowi I. Bunt stłumiono, a przywódców po złagodzeniu wyroków śmierci zesłano na Syberię. Brańszczanie aktywnie uczestniczyli w zrywach narodowych w 1830 i 1863 r.
Druga połowa XIX w. to czas intensywnego rozwoju demograficznego miasta, głównie za sprawą coraz liczniej osiedlających się w Brańsku Żydów, którzy w 1852 r. utworzyli własną gminę - kahał. W 1807 r. Żydzi stanowili 7% ogółu mieszkańców, a w 1897 r. już 58% spośród 4087 mieszkańców miasta (35,3% katolików, 6,3% prawosławnych, około 0,4% in.).
Na początku XX w. w Brańsku był kościół katolicki, cerkiew prawosławna i aż 6 żydowskich domów modlitwy (bóżnic) i jesziwa. W latach 1906-1920 mieszkał i pracował tutaj rabin Szymon Szkop, jeden z ówczesnych największych znawców judaizmu.
Znaczne zniszczenia spowodowała w Brańsku I wojna światowa. Przez miasto przeszły wojska rosyjskie i wiele osób ewakuujących się w głąb Rosji. Do połowy lutego 1919 r. miasto znajdowało się pod okupacją niemiecką. W czasie wojny polsko-sowieckiej, 30/31 lipca 1920 r. w Brańsku odbyła się bitwa. Miasto 18 sierpnia 1920 r. wyzwolił 1 pułk piechoty legionów.
Według danych statystycznych z 1921 r. Brańsk liczył 3725 mieszkańców (58% Żydów, 40% Polaków, 2% innych) i był trzecim pod względem liczby ludności miastem południowej części województwa białostockiego. Miasto odzyskało rangę ośrodka handlowego, dzięki ożywieniu poniedziałkowych targów. Słynęło głównie z handlu końmi. Aktywnie działał Oddział PCK prowadzący szpital miejski im. Królowej Belgijskiej, OSP prowadząca orkiestrę dętą, Kasa Stefczyka, wzięciem cieszyły się brańskie dywany dwuosnowowe z lokalnej fabryki. Funkcjonowało tutaj wiele innych organizacji społecznych i zakładów rzemieślniczych. Łatwy kontakt z Warszawą i Białymstokiem umożliwiały kursujące z Brańska Podlaskie Linie Autobusowe. W 1938 r. w mieście mieszkało 4594 osób.
7 września 1939 r. w trakcie niemieckiego nalotu zostało zniszczone centrum miasta. 25 września 1939 r. Brańsk zajęli Sowieci, którzy miasto włączyli do Republiki Białorusi. Represjami do czerwca 1941 r. objęto kilkaset osób, w tym ok. 120 zesłano na Syberię. W czerwcu 1941 r. Brańsk zajęli Niemcy, którzy w listopadzie następnego roku ok. 2000 Żydów stłoczonych w getcie deportowali do Treblinki i tam zgładzili. Na terenie getta Niemcy utworzyli obóz pracy przymusowej dla młodych Polaków. Okupanci wycofując się w końcu lipca 1944 r. spalili kościół, most i elektrownię miejską. W sierpniu na skutek prowokacji sowieckiej w Brańsku uwięziono skoncentrowane tutaj władze AK obwodu Bielsk Podlaski.
W trakcie II wojny światowej miasto uległo zniszczeniu w 35 procentach. W 1946 r. Brańsk liczył tylko 2542 mieszkańców. Miejscową ludność zawsze cechował szczególny patriotyzm, przywiązanie do tego co polskie i katolickie. Do początków lat pięćdziesiątych był silnym ośrodkiem ruchu oporu wobec nowej władzy „ludowej” (głównie AK-WiN – np. „Łupaszka” z Lechem Beynarem znanym później jako Paweł Jasienica, oddział „Huzara” i inne grupy, np. NSZ), w wyniku czego celowo hamowano rozwój miasta. Zlikwidowano szpital, szkołę średnią, samodzielny zakład mleczarski.
Po 1970 r. nastąpił powolny rozwój Brańska, niebawem zahamowany administracyjnym połączeniem miasta i gminy w jeden organizm. W 1977 r. miasto zdobyło główną nagrodę w ogólnopolskim konkursie „Mistrz Gospodarności”, głównie dzięki ogólnemu porządkowi i zaangażowaniu mieszkańców. W 1992 r. staraniem mieszkańców doprowadzono do secesji miasta i gminy. Od tego czasu daje się zauważyć stopniowe nadrabianie zaległości. Zostało utworzone liceum ogólnokształcące, wybudowano oczyszczalnię ścieków z siecią kolektorów sanitarnych, stadion miejski, halę sportową, zwodociągowano pozostałe ulice, ulepszane są nawierzchnie ulic. W planach budowa zalewu. Ksiądz Proboszcz z parafianami gruntownie odnowił wnętrze miejscowej fary.
Brańsk liczy obecnie 4 tysiące mieszkańców. Miasto dysponuje rozległymi terenami (3243 ha, w tym 875 ha lasów), czystą rzeką Nurzec. Ludzie są tutaj gościnni, określani przez innych jako ambitni i konsekwentni. W okolicy o samym mieście mówi się, że „W Brańsku, żyje się po pańsku”. Przyjezdni i osoby przejeżdżające zawsze zwracają uwagę na ład i porządek oraz wyjątkową atmosferę miasta.
RELIGIA:
Kościół Rzymskokatolicki
Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny
Kościół parafialny Wniebowzięcia NMP
Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny
Cerkiew filialna św. Symeona Słupnika (ul. Tadeusza Kościuszki 2), zbudowana w latach 1997–2005, należąca do parafii Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Maleszach.
WARTO ZOBACZYĆ:
układ przestrzenny, 1493–XVIII w. (nr rej.:457 z 17.12.1979)
Zabytki w Brańsku
kościół parafialny pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP, 1859–1862 (nr rej.:680 z 9.12.1987)
dzwonnica z 1863 (nr rej.:681 z 9.12.1987)
kapliczka z figurą św. Piotra, ul. Binduga/Jana Kilińskiego, poł. XIX w. (nr rej.:535 z 29.12.1983)
cmentarz rzymskokatolicki, 1852 (nr rej.:A-75 z 27.10.1993)
cmentarz prawosławny, 1803 (nr rej.:A-79 z 17.12.1979)
cmentarz żydowski (nr rej.:A-76 z 20.10.1993)
drewniany dom, ul. Józefa Piłsudskiego 3, 1900 (nr rej.:675 z 22.12.1987)
zagroda, ul. Józefa Piłsudskiego 15, XVIII–XIX w. (nr.rej.:391 z 14.02.1977):
drewniany dom mieszkalny,
stodoła,
obora;
grodzisko z XI w.
drewniane koszary carskie z lat 1875–1890
Zabytki w okolicy
Domanowo – kościół pw. św. Doroty z XVII w. z dzwonnicą z tego samego okresu; pomnik na mogile żołnierzy Podlaskiej Brygady Kawalerii poległych we wrześniu 1939,
Kalnica – park dworski z połowy XVIII w.,
Klichy – kościół pw. Matki Bożej Wspomożenia Wiernych.
źródło: https://bransk.um.gov.pl; Wikipedia
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz