.png){kind=small}
https://wachock.pl/dla-mieszkancow/dookola-wachocka-periodyk-spoleczno-kulturalny/
Wąchock – miasto w woj. świętokrzyskim, w powiecie starachowickim, siedziba miejsko-wiejskiej gminy Wąchock.
Wąchock był miastem klasztoru cystersów wąchockich w województwie sandomierskim w ostatniej ćwierci XVI wieku. Wąchock jest członkiem stowarzyszenia Unia Miasteczek Polskich oraz członkiem Ogólnopolskiego Stowarzyszenia Gmin Cysterskich z siedzibą w Bierzwniku.
TOPONIMIA:
Często pojawia się pytanie skąd wzięła się nazwa Wąchock. Pierwotna siedziba cystersów wąchockich (przed zbudowaniem klasztoru) znajdowała się prawdopodobnie na terenie dzisiejszej Wielkiej Wsi i nosiła nazwę „ Abbatia de Camina”, co oznacza zlatynizowaną nazwę Kamienna. Nazwa ta obejmowała początkowo rozległe terytorium tej osady również z miejscem gdzie później powstał klasztor. Owo terytorium posiadało własną topograficzną nazwę Wachock. W tym charakterze znajduje się ona po raz pierwszy w bulli papieża Honoriusza III z 24 maja 1218r. i odtąd występuje stale w źródłach polskich, początkowo równolegle ze starą nazwą Kamienna, aby ostatecznie ją wyprzeć. Dopiero w 1249r siedzibę cystersów zaczęto nazywać w różnych dokumentach Wanchoz, potem Wonchocsk, Wonechoczko itp. Prawdopodobnie pierwotną formą była nazwa Wąchodzie. Wyraz wychód oznaczał miejsca na wąskim przesmyku, przejście, przechód. Potwierdzeniem tej tezy może być lokalizacja wąchockiego klasztoru w wyraźnej bramie dolinnej dojącej możliwość piętrzenia rzeki. Za pomocą przedrostka – sk wznowiono pierwotną formę Wąchodzie, czyli Wąchodzisk z późniejszą wymową głosowana Wąchodzk i ostatecznie Wąchock.
*****
Gmina Wąchock położona jest na jurajskich utworach geologicznych północnego obrzeża Gór Świętokrzyskich. Leży w malowniczym krajobrazie górnego biegu rzeki Kamiennej, której część jest północą granicą Sieradowickiego Parku Krajobrazowego i otoczona jest wokół rozległymi kompleksami leśnymi dawnej Puszczy Świętokrzyskiej i Puszczy Iłżeckiej. Wąchock oddalony jest o 6 km od Starachowic i 12 km od Skarżyska Kamiennej, 40 km od Radomia i Kielc i około 150 km od Krakowa, Katowic, Warszawy i Lublina. Przez miasto przebiega elektryczna linia kolejowa: Skarżysko Kamienna–Sandomierz oraz droga krajowa DK 42 łącząca województwa opolskie, śląskie, łódzkie i świętokrzyskie. Z Wąchocka wychodzą także drogi lokalne do Radomia (przez Mirzec), do Skarżyska-Kamiennej (przez Marcinków) i do Bodzentyna (przez Rataje). Teren gminy obejmuje miasto Wąchock, będące siedzibą władz samorządowych i pięć sołectw: Marcinków, Parszów, Rataje, Węglów i Wielką Wieś. Miasto i gmina zajmuje 8 182 ha (z tego miasto 1601 ha) i stanowi to 15,5 % powierzchni Powiatu Starachowickiego.
ZARYS HISTORYCZNY:
Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1179 roku, wtedy to biskup krakowski Gedko ufundował klasztor cystersów. Pierwsi zakonnicy przybyli do Wąchocka z francuskiego opactwa Morimond. W XIII w. klasztor został samodzielnym opactwem, a dzięki darowiznom władców, rycerstwa i szlachty stał się w późniejszych wiekach jednym z bogatszych klasztorów na ziemiach polskich. Cystersi z Wąchocka przyczynili się do rozwoju przemysłu nad Kamienną, zakładając kopalnie i zakłady metalowe w Bzinie, Mostkach, Parszowie, Wąchocku i Starachowicach. Miasteczko i klasztor kilkakrotnie były niszczone przez pożary i najazdy obcych wojsk, m.in. w latach 1259–1260 przez Tatarów, w czasie potopu szwedzkiego i w 1657 przez wojska Jerzego Rakoczego. Klasztor został skasowany w 1819, a budynki i pozostałe dobra przeszły na własność państwa. Zakonnicy wrócili do klasztoru w 1951, który w 1964 podniesiony został ponownie do rangi opactwa.
Miejscowość pomimo istnienia zamożnego i wpływowego klasztoru nigdy nie osiągnęła szczególnego znaczenia administracyjnego i gospodarczego, do czego starali się nie dopuścić biskupi krakowscy i benedyktyni z opactwa na Świętym Krzyżu. Klasztor nieustannie toczył procesy majątkowe z okoliczną szlachtą i benedyktynami, najgłośniejszy dotyczył lokacji miasta Wierzbnika, założonego w 1624 przez ks. Bogusława Boxę-Radoszewskiego, opata benedyktynów ze Świętego Krzyża, jakoby na gruntach cystersów. W 1315 powstała w Wąchocku komora celna, która przetrwała do 2 poł. XV w. W 1454 król Kazimierz Jagiellończyk nadał miejscowości prawo miejskie magdeburskie. Ponieważ statut fundacyjny klasztoru cystersów nadawał przeorowi prawa do wszystkich złóż mineralnych w okolicy Wąchocka nad rzeką Kamienną, powstały tu w średniowieczu pod zarządem klasztornym liczne kuźnie. W 1500 r. Wąchock mógł się pochwalić 22 spośród ogólnej sumy 289 kuźni zarejestrowanych na terenie Królestwa Polskiego. Jeszcze ok. 1850 w miasteczku poza klasztorem i fabryką znajdowały się tylko trzy domy murowane. W styczniu 1863 gen. Marian Langiewicz przeprowadził w mieście
koncentrację powstańców, którzy mieli iść na Warszawę. 1400 ludzi
założyło tutaj obóz warowny. 3 lutego 1863 doszło do bitwy z wojskami
rosyjskimi.
W 1903 wielka powódź na rzece Kamiennej zniszczyła ujęcie wody i zalała część miejscowości.
W latach międzywojennych w budynkach dawnego klasztoru mieściło się państwowe progimnazjum. Tragiczny dla Wąchocka okazał się wrzesień 1939r.8.IX. wojska
niemieckie z premedytacją spaliły Rynek i sąsiednie ulice. Aresztowania,
rozstrzeliwania, wysyłka do obozów koncentracyjnych nie ominęła
również naszego miasta. Całkowitej zagładzie uległa ludność żydowska w
liczbie ok. 500 osób. Odpowiedzią na niemieckie represje był czynny
udział mieszkańców w ruchu oporu. Spalono tartak i warsztaty
stolarsko-ciesielskie produkujące elementy do baraków wojskowych.
Zniszczono dwukrotnie aparaturę projekcyjną w kinie oraz dokumenty w
biurze kolczykowania bydła i trzody chlewnej. Zrywano linie elektryczne i
telefoniczne, zniszczono centralę telefoniczną i wiele znaków
drogowych. Okalające Wąchock masywy leśne stały się dogodną bazą dla
walczących oddziałów partyzanckich. Na szczególna uwagą zasługuje
działalność Zgrupowania Świętokrzyskiego Armii Krajowej „Ponurego” i
„Nurta”, których bazą był pobliski Wykus. Powoli zbliżał się koniec
okupacyjnego zniewolenia. W nocy z 16 na 17 stycznia 1945r. wycofujące
się wojska niemieckie wysadziły w powietrze stację kolejową w Wąchocku,
bloki rozrządu, tory kolejowe i mosty na rzece Kamiennej. Po
zakończeniu działań wojennych rozpoczął się dla mieszkańców Wąchocka
ciężki okres odbudowy. Powstałe w Starachowicach i Skarżysku nowe
zakłady stały się głównym źródłem bytowania mieszkańców Wąchocka i jego
dalszego rozwoju.
*******
KLASZTOR CYSTERSÓW
Budowa istniejącego do dziś klasztoru trwała około stu lat. Na przełomie XII i XIII w. został wzniesiony przez włoskich budowniczych pod kierownictwem mistrza Simona kościół. Pierwowzorem dla Wąchocka były klasztory we Włoszech, a głównie klasztor w Casamarii gdzie wznosi się wierna kopia wąchockiego opactwa sygnowana również przez mistrza Simona. Forma wąchockiego kościoła odpowiadała regule zakonnej: prosta budowla bazylikowa na planie krzyża łacińskiego, z kaplicami po bokach, krótkiego prezbiterium. Mury zbudowano ze starannie obrobionych ciosów w układzie poziomych pasów piaskowca na przemian żółtoszarego i brunatno-czerwonego pochodzącego z cysterskich kamieniołomów. Ten pierwszy piaskowiec eksploatowano w Ratajach w tzw. „Księżej Kępie”, a drugi w Wąchocku przy ulicy Sandomierskiej w wyrobisku dziś należącym do rodziny Budkowskich. Trójnawowe wnętrze nakryte zostało sklepieniem krzyżowo- żebrowym. Surowe ściany elewacji i wnętrza ożywiła dekoracja rzeźbiarska. Pierwsze zgromadzenie cystersów wąchockich składało się z samych Francuzów. Dosyć wcześnie zaczęto przyjmować do zakonu krajowców, o czym świadczą dokumenty z 1234r. Do XV w. opatami wąchockimi byli wyłącznie cudzoziemcy, dopiero w 1461 r. wybrano na opata pierwszego Polaka Michała Raduńskiego.
POWRÓT CYSTERSÓW (1951r.)
20 listopada 1951r. w dziejach naszego miasta miało miejsce ważne wydarzenie po 132 latach nieobecności w Wąchocku przybyli z Mogiły cystersi. Zgodnie z prawem zakonnym początkowo była to placówka filialna mogilskiego opactwa (przeorat). Pierwszy przeorem wznowionego klasztoru został o. dr Augustyn Ciesielski. Cystersi rewindykują budynki klasztorne, które znowu są tym , czym były od początku, i służą znowu celowi dla którego powstały. W 1964r. w Wąchocku restytuowano opactwo Pierwszym opatem po powrocie cystersów do Wąchocka został o. Benedykt Władysław Matejkiewicz. Następnie funkcję tę pełnili o. Alberyk Józef Siwek i o. dr Eustachy Gerard Kocik. Aktualnie opatem wąchockim jest O Eugeniusz Ignacy Augustyn.
WARTO ZOBACZYĆ:
> Zespół kościelno-klasztorny cystersów z XII wieku z romańskim kapitularzem przykrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym jest mieszanką stylów architektonicznych. Wpisany do rejestru zabytków nieruchomych.
Romański kościół klasztorny pw. Najświętszej Marii Panny i św. Floriana z XIII w. zachowany jest w niezmienionym kształcie układu cysterskiego. Kościół zbudowano z naprzemiennie ułożonych ciosów czerwonego piaskowca wąchockiego i jasnego kunowskiego. Ten sposób budowania pochodzi z północnych Włoch. Kościół był wielokrotnie przebudowywany. Pozostałością po epoce gotyku są podniesione szczyty oraz ślady gotyckiej dobudówki po północnej stronie budowli. W XVI w. do północnej nawy dobudowano kaplicę boczną, a w XIX w. kruchtę do fasady zachodniej. Kościół o cechach architektury włoskiej jest najstarszą sygnowaną budowlą w Polsce (podpis arch. Simona na fasadzie). Wnętrze barokowe z XVII w., ale plan trzynawowego kościoła jest typowo romański.
Klasztor został całkowicie przebudowany w XVII w., zachowały się jednak niektóre wnętrza z XIII w. Należy do nich sala zebrań zakonników (kapitularz), uważana za najpiękniejsze wnętrze romańskie w Polsce. Romańska jest również sala pracy zakonników (fraternia), karcer pod schodami, natomiast piękna jadalnia (refektarz) z poł. XIII w. jest już wczesnogotycka. Klasztor posiadał ogrzewane pomieszczenia (poza dormitorium) jako pierwszy klasztor cysterski z możliwością ogrzewania ciepłem z pieca do wytopu ceramiki, żelaza lub kuchennego. W pomieszczeniach klasztoru mieści się Muzeum Ojców Cystersów prezentujące m.in. zachowane elementy romańskie oraz ceramikę z klasztornej manufaktury oraz Muzeum Powstań Narodowowyzwoleńczych utworzone w 1991 r. ze zbiorów księdza Walentego Ślusarczyka, proboszcza z Nowej Słupi.
> Zespół urbanistyczny śródmieścia z XIII–XV w.
> Zespół fabryczny z początku XIX w., w jego skład wchodzą: dom zarządu, tzw. pałac Schenberga, pięć budynków fabrycznych i urządzenia hydrotechniczne z tamą i przepustami na rzece Kamiennej
> Dawny zajazd w typie dworku z 1 poł. XIX w., w czasie powstania styczniowego była tu kwatera generała Mariana Langiewicza.
Kaplica św. Rocha z 1839 r. z późnobarokowym wyposażeniem; (nr
> Cmentarz parafialny z XIX w., nagrobki z odlewami żeliwnymi z lokalnych fabryk, nagrobki rodziny Schoenbergów, nagrobki uczestników powstania styczniowego: Karola Ziemlińskiego (poległ w 1863), Józefa Barzykowskiego (zm. 1869), Brunona Pohoskiego (zm. 1922) i Ignacego Jastrzębskiego (zm. 1932). Bramka cmentarna z kamiennym portalem z XVIII w., przeniesionym zapewne z opactwa cystersów.
> Dawny cmentarz żydowski z XIX w., na którym pozostało około czterdziestu macew.
> Zabytkowe domy z tzw. przejezdnymi sieniami z 2 połowy XIX w.
> Drewniana kaplica św. Jana Nepomucena z 1 połowy XIX w.
> Dawna willa drewniana z XIX w. obok przejazdu kolejowo-drogowego, należąca przed wojną do żydowskiego kupca i fabrykanta Joela Halperta.
> Kaplica św. Jacka i dawne miejsce odpustowe z 1 poł. XIX w. w miejscu zwanym Sina Woda, kolonia Mieszała, odległe ok. 3 km od miejscowości, ale administracyjnie należące do Wąchocka;
> Drewniany dom przy ul. Starachowickiej 43 z końca XIX w. przeniesiony do Parku Etnograficznego Muzeum Wsi Kieleckiej
źródło: https://wachock.pl/; Wikipedia
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz