Powiat przysuski – powiat w Polsce, w południowo-zachodniej części województwa mazowieckiego, reaktywowany w 1999 roku w ramach reformy administracyjnej. Jego siedzibą jest miasto Przysucha.
W skład powiatu wchodzą:
gminy miejsko-wiejskie: Przysucha
gminy wiejskie: Borkowice, Gielniów, Klwów, Odrzywół, Potworów, Rusinów, Wieniawa
miasta: Przysucha
ZARYS HISTORYCZNY:
Powiat przysuski został powołany dnia 1 stycznia 1956 roku w województwie kieleckim, czyli 15 miesięcy po wprowadzeniu gromad w miejsce dotychczasowych gmin (29 września 1954) jako podstawowych jednostek administracyjnych PRL. Na powiat przysuski złożyło się 27 gromad, które wyłączono z trzech ościennych powiatów w tymże województwie:
z powiatu koneckiego:
gromady Borkowice, Ninków, Ruski Bród, Rzuców i Stefanków
z powiatu opoczyńskiego:
gromady Bieliny, Domaszno, Gielniów, Gliniec, Goździków, Kozłowiec, Nieznamierowice, Przystałowice, Przysucha, Rusinów, Sady, Skrzynno, Skrzyńsko, Smogorzów i Sulgostów
z powiatu radomskiego:
gromady Brudnów, Goszczewice, Grabowa, Potworów, Wieniawa, Wir i Żuków
Na uwagę zasługuje fakt, iż w momencie utworzenia powiatu przysuskiego jego stolica była wsią; prawa miejskie, które Przysucha utraciła w 1870 roku, zostały jej ponownie przyznane dopiero 1 stycznia 1958 roku.
1 lipca 1956 roku z powiatu przysuskiego wyłączono gromadę Domaszno i włączono ją z powrotem do powiatu opoczyńskiego. 31 grudnia 1961 roku z powiatu opoczyńskiego wyłączono gromadę Klwów i włączono ją do powiatu przysuskiego.
1 stycznia 1973 roku zniesiono gromady i osiedla, a w ich miejsce reaktywowano gminy. Powiat przysuski podzielono na 1 miasto i 7 gmin:
miasto Przysucha
gminy Borkowice, Gielniów, Klwów, Potworów, Przysucha, Rusinów i Wieniawa
Po reformie administracyjnej obowiązującej od 1 czerwca 1975 roku całe terytorium zniesionego powiatu przysuskiego weszło w skład nowo utworzonego województwa radomskiego.
1 stycznia 1992 roku miasto Przysucha i gminę wiejską Przysucha połączono we wspólną gminę miejsko-wiejską. 1 lipca 1994 roku z gminy Potworów wyłączono wsie Beźnik i Dębiny (bez przysiółka Jamki) i włączono je do gminy Przysucha.
Wraz z reformą administracyjną z 1999 roku w nowym województwie mazowieckim przywrócono powiat przysuski. W porównaniu z obszarem z 1975 roku został on zwiększony o gminę Odrzywół (będącej w latach 1973-75 w powiecie opoczyńskim w województwie kieleckim, a następnie w województwie radomskim), tworzącej specyficzny wyskok w północno-zachodniej części powiatu.
1 lipca 2002 roku z gminy Klwów wyłączono wieś Jelonek i włączono ją do gminy Odrzywół.
W porównaniu z obszarem z 1956 roku, obszar dawnej gromady Stefanków leży obecnie w powiecie szydłowieckim, gromady Goszczewice w powiecie radomskim, a gromady Domaszno na terenie powiatu opoczyńskiego (województwo łódzkie) – pozostałe są ponownie w powiecie przysuskim.
PRZYRODA:
Powiat przysuski położony jest w bardzo malowniczym zakątku południowo-zachodniego Mazowsza. Wyjątkowe walory krajobrazowe podziwiać można dzięki usytuowaniu pomiędzy Garbem Gielniowskim a Równiną Radomską. Urozmaicona rzeźba terenu z równoległymi pasmami wzniesień oddzielonych od siebie uroczymi dolinami poprzecinanymi nitkami rzeczek i strumyków jest doskonałym siedliskiem dla ptactwa wodnego, miejscem żerowania i życia wielu gatunków zwierząt. Rozległe kompleksy leśne z bogactwem flory i fauny stanowią pozostałość pierwotnej Puszczy Świętokrzyskiej skrywającej unikatowe pomniki przyrody m.in.: ponad 300-letni platan, 200-letnia lipa drobnolistna, ponad 100- letnia olsza czarna i wiele innych.
Na terenie powiatu utworzono rezerwaty przyrody oraz obszary krajobrazu chronionego, a także obszar Natura 2000, co sprzyja utrzymaniu równowagi ekosystemów, a tym samym ochronie naturalnego środowiska.
Rezerwat przyrody:
„Puszcza u źródeł Radomki”- Rezerwat przyrody, leśny o pow. 73,48 ha. Utworzony w 1978 r. na terenie nadleśnictwa Przysucha, w centralnej części Garbu Gielniowskiego, 7 km na pd. zach. od Przysuchy. Ochroną objęte są drzewostany leżące na lewym brzegu Radomki, w pobliżu jej źródeł. Niektóre okazy dębów, buków i jodeł osiągają do 150 lat i 30 m wysokości. W pobliżu rezerwatu, w dolinie Radomki, znajdują się stawy "Huta", przyciągające ptactwo wodne i błotne – spotkać można czaplę siwą, bociana czarnego, brodźca samotnego oraz liczne gatunki kaczek. Rezerwat jest ostoją dla dzików i saren.
Podlesie - utworzony w 1989 r. Ochroną objęte zostały częściowo fragmenty zbiorowisk jodłowych i lasów wielogatunkowych z przewagą lub domieszką jodły oraz ślady działalności górniczej związanej z wydobywaniem rudy żelaza.
„Lasy Przysusko – Szydłowieckie” - obszar ten utworzono w 1983 roku. Obejmuje kompleks lasów dawnej Puszczy Rozwadowskiej i Świętokrzyskiej o pow. 43 580 ha. W jego obrębie znajdują się 3 rezerwaty przyrody – jeden ( u źródeł Radomki)na terenie powiatu przysuskiego, a dwa pozostałe( Podlesie i Cis) na terenie szydłowieckiego, 32 pomniki przyrody (drzewa) oraz 2 parki zabytkowe.
„Dolina Pilicy i Drzewiczki” utworzony również w 1983 roku, swym zasięgiem obejmuje doliny rzeki Pilicy i Drzewiczki o pow. 70 380 ha. Ze względu na bogactwo występujących tu ptaków oraz występowanie gatunków rzadkich w skali europejskiej obszar ten został zaliczony do systemu ostoi ptaków o randze europejskiej. W granicach obszaru krajobrazu chronionego znajdują się 23 pomniki przyrody (3 głazy narzutowe i 20 drzew), 15 parków zabytkowych.
„Natura 2000” - obszar specjalnej ochrony ptaków – dyrektywa siedliskowa, obejmuje w naszym powiecie górną granicę, wzdłuż rzeki Pilicy i częściowo Drzewiczki, utworzony w 2004 r. Ochroną objęte są miejsca ważne dla ptaków –lęgowe oraz żerowania. Można tutaj spotkać m.in.: rybitwę białoczelną i siweczkę obrożną.
Sieć hydrologiczną powiatu tworzą rzeczki, strumyki, stawy i rozlewiska oraz sztucznie stworzone przez człowieka zbiorniki wodne.
Największą rzeką powiatu jest Pilica, która jednocześnie pełni rolę granicy północnej;
Pilica – rzeka o długości 342 km, jej nazwa wywodzi się prawdopodobnie od pilącego nurtu. Na rzece jest wiele malowniczych wysepek, tworzy również rozlewiska i zakola. Jest jeszcze nieuregulowaną przez człowieka dziką rzeką kierującą się swoimi prawami.
Radomka - jest lewobrzeżnym dopływem Wisły o dł. 107 km. Wypływa z Lasów Przysusko – Szydłowieckich, w pn. części Garbu Gielniowskiego, z rezerwatu „Puszcza u źródeł Radomki”. Jej prawobrzeżnym dopływem na terenie powiatu przysuskiego jest Jabłonica, lewobrzeżnym Wiązownica. Na Radomce znajdują się dwa sztuczne zbiorniki; jeden w Topornii o powierzchni około 5 ha, a drugi tworzy lustro wody o pow. 500 ha, zwany „Zalewem Domaniowskim”.
Drzewiczka - prawobrzeżny dopływ Pilicy – dł. 81 km, wypływa z lasów porastających wzgórza Garbu Gielniowskiego w okolicach Ruskiego Brodu. Okrąża Lasy Przysusko-Szydłowieckie od zach. Swoją nazwę wzięła od misteczka Drzewicy. Za Odrzywołem i Wysokinem wpływa do Pilicy. Jej lewostronnym dopływem jest Młynówka i Węglarka z Opocznianką, natomiast z prawej strony zasila ją Brzuśnia. Spiętrzone wody Drzewiczki wykorzystywane były od wieków do napędzania młynów oraz kuźnic. Największy zbiornik tego typu to Wielki Staw w Drzewicy. Na Drzewiczce utworzony został zalew w okolicach Odrzywołu o powierzchni 4 ha oraz niewielki w Nieznamierowicach.
Jabłonica jest lewostronnym dopływem Szabasówki o dł. 30 km. Jej źródła wypływają ze wzniesień Garbu Gielniowskiego w okolicach wsi Boków. Wije się południowo- zachodnią częścią powiatu, niemal po jego granicy przez Hucisko, Rzuców i Jabłonicę, aby połączyć swoje wody z Szabasówką zasilając wspólnie Radomkę, a następnie wlać się do „Zalewu Domaniowskiego”. Wody Jabłonicy w przeszłości napędzały liczne zakłady metalurgiczne np.: Hucisko, Rzuców oraz młyny.
Wiązownica – jest prawobrzeżnym dopływem Radomki, swoje źródła ma w lasach pokrywających Garb Gielniowski pomiędzy wioskami Mechlin i Stoczki. Przepływa przez gminy Gielniów, Rusinów, Przysucha i Potworów łącząc się poza granicami powiatu z wodami Radomki.
Brzuśnia - niewielka rzeczka o dł. 20 km stanowiąca prawobrzeżny dopływ Drzewiczki. Swój bieg rozpoczyna w pn. części Garbu Gielniowskiegow lasach przysuskich niedaleko źródeł Radomki. W górnym biegu zasila stawy rybne, a w średnim i dolnym płynie wąską, głęboką i malowniczą doliną. W pobliżu Gielniowa Brzuśnię zasila jeszcze mniejsza Gielniowianka. Brzuśnia mijając Bieliny wpada do Drzewiczki.
Garb Gielniowski - jest mezoregionem Polski, usytuowany na Wyżynie Kieleckiej. Zbudowany z piaskowców białych i iłów szarych oraz utworów polodowcowych, na powierzchni glina, piach i żwir-. Zajmuje obszar około 515 km2. Najwyższym wzniesieniem Garbu Gielniowskiego, a zarazem województwa mazowieckiego jest Góra Altana – 408 m. Występują tu niskoprocentowe złoża rud żelaza, które niegdyś stanowiły podstawę przemysłu metalurgicznego. Urozmaicona rzeźba terenu z równoległymi pasmami wzniesień oddzielonych od siebie malowniczymi dolinami, oraz specyficzna sieć wodna – z Garbu Gielniowskiego wypływają rzeki Radomka i Drzewiczka – a także duże kompleksy leśne z bogatą florą i fauną stanowią pozostałość pierwotnej Puszczy Świętokrzyskiej. Do lasów porastających Garb Gielniowski, należy kompleks szydłowiecko-przysuski, nazywany dawniej Puszczą Rozwadowską. Znajdują się one w zasięgu naturalnego występowania jodły pospolitej, buka zwyczajnego, modrzewia polskiego oraz jaworu.
WARTO ZOBACZYĆ:
Przysucha i okolice – bogata historia i zabytki – na przełomie XVIII, XIX i początku XX wieku mieszkali tutaj obok siebie wyznawcy trzech religii; Luteranie, Żydzi i Katolicy, region ten zaliczany był do Staropolskiego Zagłębia, miasto rodzinne Oskara Kolberga, duże kompleksy leśne, czyste powietrze, walory turystyczne i przyrodnicze sprzyjają korzystaniu z czynnego wypoczynku na szlakach turystycznych w otoczeniu czystej i pięknej przyrody a tym samym regeneracji jakże potrzebnych nam sił do pracy w dzisiejszych, stresujących czasach;
Przysucha
klasycystyczny kościół parafialny pw. św. Jana Nepomucena i św. Ignacego Loyoli z lat 1780-1786
Synagoga z końca XVIII wieku, oraz cmentarz żydowski,
zabudowa miejska z XIX i XX wieku,
Dwór Dembińskich z XIX wieku, obecnie Muzeum im. Oskara Kolberga -gromadzi, opracowuje i udostępnia muzealia i materiały o Oskarze Kolbergu oraz historii i etnografii Przysuchy i okolicy, prezentuje wystawy stałe: "Oskar Kolberg - etnograf, folklorysta, kompozytor - (1814-1890)" i "Urszula z Morsztynów Dembińska. Dzieje Przysuchy w XVIII i XIX wieku", udostępnia ekspozycje czasowe z dziedziny historii, etnografii, sztuki, wydaje książki, katalogi, foldery, pocztówki, druki okolicznościowe, organizuje koncerty muzyczne,
"Skałki" – miejsce w lesie - spacer i rekreacja - w odległości około 1 km od budynku nadleśnictwa w Przysusze,
XVIII wieczny lamus z portalem wykonanym z piaskowca,
Gródek Leśny k. Przysuchy – "Tajemnicze kamienie" - jedno z najciekawszych odkryć archeologicznych na ziemi radomskiej. Miejsce to już w VII w. n.e. pełniło rolę ośrodka kultowego., które zostały uznane za idole dawnych bóstw - pogańskie sanktuarium solarne,
Zapniów – na terenie kopalni gliny odkryto ślady dinozaurów,
Zbożenna - XVIII-wieczny dworek Szydłowskich,
Skrzyńsko – zabytkowy kościół z XVIII wieku pw. Św. Wojciecha - Sanktuarium Maryjne - Obraz Matki Boskiej Staroskrzyńskiej z I poł. XV w.,
Smogorzów – zabytkowy kościół z końca XIV w. pw. Najświętszej Marii Panny oraz pozostałości po zabudowaniach dworskich wraz z parkiem,
Ruski Bród – pobliskie lasy były terenem działań walk z nazistami podczas II Wojny Światowej Majora Hubala, zabytkowy kościół, pomnik poległych podczas II wojny,
Ninków – zabytkowy dworek,
Borkowice i okolice
kompleks pałacowo – parkowy z pocz. XX w.(własność prywatna), ciekawa historia, zabytki i piękna przyroda, pomniki przyrody (300-letni platan, 200-letni modrzew), kościół pw. św. Krzyża i św. Mateusza z XIX w., spichlerz i zabudowania podworskie z XIX w.,
osobliwością przyrodniczą jest Krakowa Góra, dzięki której obserwować możemy zjawisko "cienia opadowego",
Spichlerz
Rzuców – Dworek Modrzewiowy Mokiejewskich w parku, Leśniczówka, Pensjonat, ruiny gwoździarni - miejscowość o starych tradycjach hutniczych sięgających XVI wieku, pomniki przyrody (200-letnia olsza czarna),
Ninków – zabytkowy dworek,
Gielniów i okolice – istniał już w XIII w. tutaj urodził się błogosławiony Władysław - jedna z ważniejszych postaci kościoła w Polsce w późnym średniowieczu, ciekawa historia, zabytki i piękna przyroda,
Kościół pod wez. Bł Władysława – wzniesiono w latach 1861-1866.
Garb Gielniowski - jest mezoregionem Polski, usytuowany na Wyżynie Kieleckiej. Zajmuje obszar około 515 km2. Najwyższym wzniesieniem Garbu Gielniowskiego, a zarazem województwa mazowieckiego jest Góra Altana – 408 m. n.p.m. "Kamieniołom gielniowski" – pierwszy obiekt w regionie radomskim objęty ochroną – jako stanowisko dokumentacyjne (miejsce o szczególnym znaczeniu dla poznania geologicznej i paleontologicznej ziemi,
Bieliny - zabytkowy, drewniany kościółek z XVIII w.
Goździków – między XI a XII wiekiem stał i funkcjonował tutaj gród strażniczo–obronny, W XIX wieku Goździków był uzdrowiskiem wodoleczniczym (szczawy żelaziste), nazywano go Łazienkami Goździkowskimi, do których zjeżdżano z całej Polski.
Klwów i okolice – wczesnośredniowieczne grodzisko pochodzące z XIII w., powstałe dwufazowo: faza I – niewielki gródek (XIII w.), faza II – dwór obronny (przełom XVI i XVII w.).położone w dolinie strumienia na naturalnym wzniesieniu. Ma kształt nieregularnego, ściętego stożka. Niestety ok. 60% grodziska uległo zniszczeniu podczas prac melioracyjnych.
Kościół - wzniesiony w 1491r. Spalony w 1915r, odbudowany 9 lat później, trójnawowy, bazylikowy,
otwarty krajobraz naturalny w dolinie rzeki Drzewiczki,
Sady - kościół z pocz. XX w.,
Brzeski - Uroczysko "Piekielna Górka" – odkrycie archeologiczne: osada i cmentarz kultury przeworskiej z okresu wpływów rzymskich.
Odrzywół i okolice – stąd pochodzi Dobrogost Czarny – organizator budowy pierwszego mostu pontonowego (przyczynił się do zwycięstwa Władysława Jagiełły nad zakonem krzyżackim w XV w.), ciekawa historia, zabytki i piękna przyroda,
XIX wieczny kościół pw. Św. Jadwigi – trójnawowy w stylu klasycystycznym, XVII wieczny obraz Matki Bolesnej, płaskorzeźby sakralne z XVIIw., wczesnobarokowe epitafium murowane Abrahama Odrzywolskiego oraz XIX wieczna pasja żeliwna,
parterowa plebania z 1790 r.,
Stanisławów - na górze św. Magdaleny (143 m n.p.m.) znajduje się dawna pustelnia z kaplicą z 1932 r.,
Łęgonice Małe – zabytkowy kościół pw. Św. Marii Magdaleny z XVIII wieku, drewniany młyn z XIX w.,
Ossa i Odrzywół – cmentarze i pomniki upamiętniające bitwy z okresu powstania styczniowego, I i II wojny światowej,
Myślakowice – Izba Tradycji Ludowych,
Potworów i okolice – ciekawa historia, zabytki i piękna przyroda, region zasłynął jako "zagłębie paprykowe",
Kościół parafialny p.w. św. Doroty – murowany, wzniesiony przed 1861 r.,
Park krajobrazowy – założony w XVIII w.,
Dawna karczma – murowana, zbudowana w I poł. XIX w. z naczółkami po obu stronach oraz podcieniem kolumnowym,
Rdzuchów Kolonia – kapliczka drewniana z 1786 r. – obecnie znajduje się w Muzeum Wsi Radomskiej w Radomiu,
Mokrzec - stanowisko archeologiczne - odkryto unikatowy grób wojownika z epoki brązu.
Rusinów i okolice – zespół pałacowo-parkowy z XVIII w. – Dworek Dembińskich (własność prywatna),
Nieznamierowice – Kościół pw. św. Andrzeja Apostoła - pierwotny wzniesiony w 1752 r. Po pożarze w 1922r zbudowano nowy, murowany.
Zychorzyn - zachowała się oryginalna zagroda z pocz. XX w. (własność prywatna).
Wieniawa i okolice
zabytkowy kościół z XVI w., w którym znajduje się sławny "Poliptyk Wieniawski" - wielkie dzieło Renesansu w skali europejskiej wykonany w 1544 r. w warsztacie krakowskim. Przedstawia sceny z życia św. Stanisława bpa.,
Koryciska - uroczysko zwane "oczkami" wodnymi – teren o walorach turystyczno-krajobrazowych "Boży Dar".
Skrzynno – miejsce pochodzenia Mszczuja ze Skrzynna, który podobno zgładził Wielkiego Mistrza Zakonnego w czasie bitwy pod Grunwaldem,
Kościół z pocz. XVI w., w stylu późno renesansowym. Wewnątrz bogate wyposażenie barokowe oraz rzeźba Matki Boskiej z ok. 1420r.,
Dwór - zbudowany w XVIII w w stylu klasycystycznym - obecnie w ruinie.
Karczma - wybudowana w XVIIw. Posiada izbę sklepioną kolebkowo z lunetami.
Konary – zabytkowy Dworek Helbichów z XIX w. (własność prywatna) nad brzegiem Zalewu Domaniowskiego.
źródło: www.przysucha.pl
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz