 | ||
| źródło: https://czarny-dunajec.pl/ | |
Czarny Dunajec – gmina wiejska w województwie małopolskim, w powiecie nowotarskim. W latach 1975–1998 gmina położona była w województwie nowosądeckim. Pod względem powierzchni jest największą gminą wiejską w powiecie nowotarskim.
Siedziba gminy to Czarny Dunajec.
Obszar gminy Czarny Dunajec pod względem administracyjnym znajduje się w południowej części województwa małopolskiego, w powiecie nowotarskim. Jest jedną z większych samorządowych jednostek administracyjnych województwa małopolskiego. Graniczy od zachodu, północy i wschodu z innymi gminami powiatu nowotarskiego (Jabłonka, Raba Wyżna, Nowy Targ, Szaflary), natomiast od południa z gminami powiatu tatrzańskiego (Biały Dunajec, Poronin, Kościelisko).
Gmina Czarny Dunajec jest gminą wiejską, podzieloną na 15 następujących sołectw, a to:
Chochołów (12,8 km2),
Ciche (26,5 km2),
Czarny Dunajec (37,8 km2),
Czerwienne (10,8 km2),
Dział (5,1 km2),
Koniówka (4,2 km2),
Odrowąż (12,2 km2),
Piekielnik (30,3 km2),
Pieniążkowice (8,6 km2),
Podczerwone (8,6 km2),
Podszkle (13,1 km2),
Ratułów (15,3 km2),
Stare Bystre (21,1 km2),
Wroblówka (5,7 km2),
Załuczne (5,2 km2)
Gmina Czarny Dunajec zajmuje tzw. powierzchnię ewidencyjną około 217,2 km2, a geodezyjną 238,3 km2. Jest to obszar wydłużony południkowo, przy czym południowa i środkowa jego część znajduje się w obrębie tzw. Centralnych Karpat Zachodnich, natomiast północna należy do tzw. Zewnętrznych Karpat Zachodnich. Wymienione jednostki terytorialne, będące rozległymi podprowincjami karpackimi, wyraźnie różnią się od siebie pod względem cech środowiska przyrodniczego, a granica między nimi biegnie na omawianym obszarze równoleżnikowymi dolinami Piekielnika Orawskiego (dopływu Czarnej Orawy) oraz Piekielnika (dopływu Czarnego Dunajca). Na terenie gminy, w granicach Centralnych Karpat Zachodnich wyróżnia się mniejsze regiony geograficzne. Są to: Pogórze Gubałowskie, Kotlina Orawska oraz Kotlina Nowotarska. Z kolei Zewnętrzne Karpaty Zachodnie reprezentują wzniesienia Beskidu Orawsko-Podhalańskiego. Warto również nadmienić, że teren zajmowany przez gminę Czarny Dunajec jest położony na pograniczu dwóch krain historyczno-etnograficznych – Orawy (na zachodzie) i Podhala (na wschodzie), gdzie do dnia dzisiejszego wzajemnie przenikają się pewne odmienności kulturowe. Tereny zajmowane przez gminę Czarny Dunajec znajdują się w dorzeczu Dunajca prowadzącego wody do Wisły i Morza Bałtyckiego oraz w dorzeczu Orawy, której system hydrograficzny należy do zlewiska Morza Czarnego. Stąd też w obrębie gminy przebiega europejski (bałtycko-czarnomorski) dział wodny. Biegnie on w przybliżeniu południkowo od góry Żeleźnica w Beskidzie Orawsko-Podhalańskim (na północy) do granicy państwa w okolicach wsi Chochołów (na południu) – pomiędzy miejscowościami Piekielnik i Załuczne oraz przez torfowisko Baligówka. Dział ten ma charakter niepewny ze względu na obecność w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej licznych rowów melioracyjnych zmieniających lokalnie kierunki odwodnienia. Powstanie owego systemu melioracyjnego było związane z eksploatacją występujących tu torfowisk. W orografii terenu gminy Czarny Dunajec zaznaczają się wyraźnie trzy jednostki geomorfologiczne związane z regionami geograficznymi. Najniżej (około 650-700 m n.p.m.) rozciąga się Kotlina Orawsko-Nowotarska o stosunkowo wyrównanej powierzchni, wypełniona kompleksem utworów neogenu reprezentowanych przez iły, muły, kredę jeziorną, wkładki węgla brunatnego, żwiry, piaski, zlepieńce. Utwory te są przykryte osadami czwartorzędowymi – zwietrzelinowymi, aluwialnymi, lodowcowo-rzecznymi (w formie stożków napływowych) i organogenicznymi. Kotlina jest obszarem wgiętym (nieckowatym) pomiędzy sfałdowanym Beskidem Orawsko-Podhalańskim na północy i podniesionym tektonicznie Pogórzem Gubałowskim na południu. W granicach gminy kulminacje wzniesień beskidzkich (zbudowanych z fliszu magurskiego) sięgają przeszło 900 m n.p.m., natomiast wzniesień Pogórza Gubałowskiego (zbudowanych z fliszu podhalańskiego) przekraczają 1000 m n.p.m. Oba wyniesione regiony charakteryzuje rzeźba erozyjno-denudacyjna, przy czym główne doliny są dość szerokie z zaznaczonymi poziomami terasowymi. Warunki klimatyczne gminy Czarny Dunajec są przestrzennie zróżnicowane, pomimo niewielkiego jej obszaru, należącego w całości do karpackiego regionu klimatycznego. Są one determinowane ukształtowaniem powierzchni i wzniesieniem terenu. Występują tu charakterystyczne dla obszarów górskich piętra klimatyczne. Zarówno dla Beskidu Orawsko-Podhalańskiego jak i Pogórza Gubałowskiego charakterystyczne jest piętro umiarkowanie chłodne ze średnią roczną temperaturą powietrza od +4 do +6°C. Kotlina Orawsko-Nowotarska, pomimo położenia w hipsometrycznej strefie piętra umiarkowanego ciepłego, wyróżnia się indywidualnymi cechami klimatu – tzw. odmianą klimatu dolin i kotlin. W okresie zimowym podczas barycznej sytuacji wyżowej w kotlinie tworzy się często zastoisko zimnego powietrza z możliwymi zamgleniami, co skutkuje inwersją temperatury (wzrost temperatury wraz ze wzrostem wysokości n.p.m.). Z kolei latem kotlina jest cieplejsza i suchsza od otaczających wzniesień. W obrębie gminy można zatem spodziewać się okresowego występowania wyraźnie zróżnicowanych warunków pogodowych. Watro dodać, że Kotlina Orawsko-Nowotarska otrzymuje rocznie poniżej 800 mm opadów. Ich sumy wyraźnie wzrastają na okalających ją grzbietach, osiągając na najwyższych szczytach Tatr ponad 1800 mm. Ilości te przesądzają o wodorodnym znaczeniu omawianego obszaru, co w połączeniu z występującymi tu torfowiskami wysokimi stanowi dodatkowy czynnik wyraźnie poprawiający ich retencyjność.
Nazwa Czarny Dunajec ma geograficznie podwójne znaczenie. Taką nazwę ma górska rzeka odwadniająca zachodnie części Tatr i Podhala oraz miejscowość nad tą rzeką położona. Wody Czarnego Dunajca od źródeł po Nowy Targ, gdzie łączą się z Białym Dunajcem, są górnym biegiem wielkiej rzeki karpackiej - Dunajca. Miejscowość Czarny Dunajec jest usytuowana na lewym brzegu rzeki, w samej osi śródgórskiej Kotliny Podhalańskiej. Tu bystry Dunajec, opuszczając już tatry i Skalne Podhale, wolniej zdąża ku północy po płaskiej równinie orawskiej. Miejsce to nie jest pospolite w Karpatach, swoiste nawet na Podhalu.
W XIII wieku na terenie dzisiejszej czarnodunajeckiej gminy, tak, jak wzdłuż całej południowej granicy królestwa polskiego, szumiała jeszcze puszcza karpacka. Osadnictwo na prawie niemieckim objęło te ziemie dopiero w XVI stuleciu. Spoglądając wokół z równiny okalającej Czarny Dunajec, na południu ujrzymy pasmo Tatr, na zachodzie masyw Babiej Góry, od wschodu ukażą się Gorce i zamajaczą Pieniny. Obszar geograficznie wchodzący w skład trzech subregionów - Pogórza Gubałowskiego, Kotliny Orawsko-Nowotarskiej i Działów Orawsko-Podhalańskich - przez kilkaset lat był spichlerzem Podhala. Bogactwem ziem do niedawna typowo rolniczych, są też - z racji położenia - walory krajobrazowe i przyrodnicze. Rozległe torfowiska wysokie typu alpejskiego, zwane puściznami, przechowały świat roślin sprzed setek tysięcy lat. Na Puściźnie Wielkiej (ponad 400 ha), Puściźnie Małej (100 ha), Rękowiańskiej i Baligówce (ponad 200 ha) spotkać można gatunki flory tak rzadkie, jak: rosiczka, mech torfowiec, storczyki, żurawiny, wełnianka, borówka bagienna. W wyższych partiach króluje unikatowa odmiana kosówki. Dla świata zwierząt kraina torfowisk jest naturalnym korytarzem między Tatrami a masywem Babiej Góry. Lęgną się na torfowiskach bocian czarny i błotniaki; tokują cietrzewie; mają swój przystanek dzikie gęsi. Mieszkańcami torfowisk są puszczyk, myszołów, pszczołojad i sowa pójdźka. Trafić można na łosie, wilki, jelenie, lisy i dziki. Czasem przemknie niedźwiedź. Unikatowym obszarem torfowisk, głębokich czasem na 8,5 metra, teraz opiekują się sami właściciele. W przyszłości torfowiska będą zapewne parkiem krajobrazowym i rezerwatem przyrody. Druga osobliwość czarnodunajeckich okolic to Działy Orawskie - płaskowyż uformowany kilka milionów lat temu, najstarszy element rzeźby terenu. Są one częścią obniżenia łuku Beskidów między Pasmem Babiogórskim a Gorcami. Wododzielne grzbiety wypiętrzone najwyżej między Podwilkiem a Odrowążem (Pająków Wierch 934, Bukowiański Wierch 940 i Żeleźnica 912 m n.p.m.) przegradzają zlewiska Morza Czarnego i Bałtyku. Po jednej ich stronie płynie bowiem Czarna Orawa, z drugiej leżą źródliska Dunajca. Do lokalnych bogactw zaliczyć też trzeba zalegające głęboko pod ziemią wody geotermalne (bardzo wydajny odwiert w Chochołowie) jedne z największych w Polsce południowo-wschodniej pokłady żwirów rzecznych; występujący w niewielkich ilościach węgiel brunatny; masywy leśne i skalne surowce, zwłaszcza piaskowce i wapienie.
ZARYS HISTORYCZNY:
Początki Czarnego Dunajca sięgają roku około 1552. Datę tę, wobec zaginięcia dokumentu lokacyjnego, przyjąć można na podstawie pierwszej lustracji królewszczyzn, przeprowadzonej w 1564 r. Przeczytać w niej można, że wieś Dunaiecz Czarny, określoną jako nową, "osadził p. Prokop Pieniążek [...] ab annis 12, w której się osadziło kmieci 15". Zasadźcą Czarnego Dunajca, a zarazem pierwszym jego sołtysem, był Tomasz Miętus, który - jak zapisano w przywileju dla jego syna Jana wydanym przez króla Zygmunta Augusta w 1592 r. - "podjął niemałe prace przy wykarczowaniu i osadzeniu tejże wsi". Tomasz Miętus, wraz z synem Janem, własnym kosztem na swym gruncie wystawił pierwszy kościół czarnodunajecki. W 1605 r. wspomniany wyżej monarcha zezwolił Janowi Miętusowi scedować sołtystwo na rzecz swego syna Klemensa i wnuka Sebastiana. Klemens Miętus był jednym z głównych organizatorów oporu chłopów przeciwko bezprawiu, jakiego dopuszczał się starosta Mikołaj Komorowski; przypłacił to wielotygodniowym uwięzieniem. Z Czarnego Dunajca pochodził też Stanisław Łętowski, kolejny przywódca górali w buncie przeciw Komorowskiemu, z tej racji nazwany Marszałkiem. On to, wraz z innymi czarnodunajczanami, odegrał jedną z głównych ról w powstaniu Napierskiego w 1651 r., za co w końcu zapłacił własnym życiem [..].
Na Klemensie Miętusie, który potwierdzenie praw do sołtystwa uzyskał jeszcze od wstępującego na tron Władysława IV w 1633 r., kończy się linia Miętusów - sołtysów czarnodunajeckich. Korzystając z możliwości prawnych (konstytucja z 1563 r. dopuszczała wykup sołtystw w królewszczyznach z rąk dotychczasowych użytkowników), starosta Adam Kazanowski w roku 1641 odkupił za 117 grzywien sołtystwo w Czarnym Dunajcu od Klemensa Miętusa i przekształcił je na dworski folwark. W 1669 r. król Michał Korybut, nadał sołtystwo, czyli ów folwark, "urodzonym Teodorowi Sulimie i Janowi Pawęckiemu" - weteranom wojennym. W tym czasie, bo na przełomie lat 1669 i 1670, mieszkańcy Czarnego Dunajca wzięli udział w walkach górali przeciw nadużyciom popełnianym przez przebywającą na odhalu na leżach zimowych chorągiew pancerną starosty Jana Wielkopolskiego.
Ponieważ gospodarka folwarczna nie przyniosła spodziewanych korzyści, dobra dworskie zostały prawie w całości rozsprzedane miejscowym chłopom w 1753 r. Ostatnimi posiadaczami sołtystwa w Czarnym Dunajcu byli Ratułowscy, legitymujący się przywilejem króla Augusta III z roku 1754. W połowie XIX stulecia Miętusowie stanowili bardzo nieliczną grupę mieszkańców Czarnego Dunajca; w ich rękach było zaledwie 5 gospodarstw. Pod zaborem austriackim starostwo nowotarskie przejęte zostało na własność cesarstwa, a następnie - po podziale na sekcje - wystawione na sprzedaż. "Dominium Czarny Dunajec", obejmujące Ciche, Chochołów, Czarny Dunajec, Dzianisz, Podczerwone, Witów i Wróblówkę, kupił w 1819 r. Jan Pajączkowski. Górale z "Dominium", chcąc uniezależnić się od dworu i powiększyć swe grunty, odkupili od Pajączkowskiego, poprzez swego pełnomocnika ks. Józefa zczurkowskiego, dobra dworskie [..]. Charakterystyczny jest tu małomiasteczkowy prostokątny rynek z bocznymi uliczkami, założony już w drugiej połowie XIX wieku, a ukształtowany ostatecznie w okresie międzywojennym, kiedy miejscowość Czarny Dunajec posiadała prawa miejskie. Ważnym elementem architektury były tu tzw. dworki czarnodunajeckie, czyli murowane parterowe domy z gankiem wspartym na filarach, obecnie już nieliczne. Nie brak tu również wielu zabytkowych drewnianych domów. Miejskiego, choć przytulnego wizerunku dodają Czarnemu Dunajcowi nowoczesne gmachy użyteczności publicznej, zwarta zabudowa, dobrze utrzymane i oznakowane drogi, liczne punkty handlowo-usługowe itp.
KULTURA:
Tradycyjna kultura ludowa Podhala stanowi przedmiot zainteresowania i fascynacji nie tylko badaczy. Każdy, kto zawędrował na ten skrawek ziemi, ulega urokowi górskiego krajobrazu i zachwyca się bogatym, wyrazistym i malowniczym folklorem jej mieszkańców. Górale posiadają silną regionalną tożsamość i są bardzo przywiązani do swojej tradycji, co sprawia, że kultura ta wciąż jest żywa.
Miłośników folkloru gromadzą tradycyjne doroczne imprezy kulturalne: "Muzykowanie na Duchowa Nutę" - przegląd góralskich kapel, który nazwę wziął od przydomka słynnego muzykanta z Cichego: "Bajkluś" - przegląd teatrzyków dziecięcych: "Przepatrzowiny Teatrów regionalnych" - konkurs amatorskich grup scenicznych z całego województwa oraz "Przeziyracka Młodych Tonecników i Śpiywoków Góralskich" - popis miejscowych wokalistów i tancerzy. Pod koniec lata czarnodunajczanie urządzają barwną imprezę plenerową - "Hołdymas", czyli dożynki. Hołdymasić - znaczyło u górali zwozić z pola do stodoły ostatnią furę siana czy zboża.
Kultura pasterska
Pasterstwo stanowiło jedno z najważniejszych źródeł utrzymania, zajęcie to otoczone nimbem, przeznaczone dla najodważniejszych, najsprytniejszych i najsilniejszych pozwoliło na powstanie swoistego etosu, na kanwie którego ukształtował się bogaty folklor pasterski. Wieś, bądź grupa gospodarzy, wynajmowała bacę, któremu powierzano wypas owiec na pastwiskach położonych poza wsią, często w paśmie lasów i ponad ich granicą na polanach i halach. Wszelkie umowy i rozliczenia między bacą i gospodarzami były ustne. Redyk wiosenny, pochód na hale, wejście do szałasu, rozpalenie watry, rozstawienie koszara, pierwszy udój i posiłek miały charakter praktyczny i wręcz magiczny, obrosły w rytuał. Baca i juhasi przestrzegali licznych nakazów i zakazów, które miały zabezpieczyć zwierzęta i ludzi przed chorobami i mocami nadprzyrodzonymi oraz zapewnić spokojny wypas i dobrą mleczność owiec. Wielką uroczystością był jesienny redyk, gaszenie watry, pożegnanie z szałasem i powitanie we wsi.
Strój góralski
Strój podhalański przeszedł wielka ewolucję na przestrzeni ostatnich 150 lat. Jeszcze w połowie XIX w. szyli go miejscowi krawcy z materiałów wyrabianych na miejscu. Ozdoby były bardzo skromne. Na początku XX w. stary strój zanikł całkowicie na rzecz nowego, bogato zdobionego i atrakcyjniejszego kolorystycznie. W latach 90-tych XX w. pojawiła się moda retro i stroje góralskie stały się na powrót bardziej stonowane. Młodzież należąca do zespołów regionalnych i elita góralska wraca do czystej formy stroju góralskiego, oczyszczonego z obcych kulturowo naleciałości. Najciekawsze jest to, że górale używają odświętnego regionalnego stroju do dziś. Wdziewając go do kościoła, na wesela, czy inne ważne okazje, podkreślają autentyczną potrzebę podkreślenia własnej odrębności związanej z poczuciem przynależności do własnych tradycji i kultury.
Muzyka
Szczególne znaczenie w życiu górali miała i ma muzyka. Powstawała spontanicznie, a jej dźwięki były wyrazem nastrojów, uczuć i pragnień. Przekazywana była z pokolenia na pokolenie bez nut, grana i śpiewana ze słuchu. Tradycyjnymi instrumentami były piszczałki, fujarki, trombity, dudy i gęśle, które pod koniec XIX w. wyparte zostały przez skrzypce i basy. Z muzyką nierozerwalnie związany był taniec, który był przede wszystkim tańcem męskim, wyrazem siły i zręczności wykonawcy. Ten rodzaj tańca określano mianem zbójnickiego. Inna forma tańca, dopuszczająca obecność kobiety, zwana była drobnym lub krzesanym. Folklor muzyczny jest wciąż kultywowany, można wręcz mówić o modzie na tradycyjny śpiew i taniec. Co ciekawe, góralska muzyka budzi zainteresowanie profesjonalnych artystów, którzy aranżują ją i wykorzystują w swoich kompozycjach, a nawet podejmują wspólne muzykowanie z góralskimi kapelami.
Ochrona dóbr kulturalnych
Gmina Czarny Dunajec przypisuje wielkie znaczenie zachowaniu wszelkich tradycji ludowych. Na terenie gminy działa 12 profesjonalnych zespołów góralskich zrzeszonych przy Centrum Kultury i Promocji oraz przy Oddziałach Związku Podhalan, a także kilkanaście muzyk podhalańskich. Jest to ewenement na skalę nie tylko krajową, tym bardziej, że kultura na tym terenie jest "żywa", autentyczna, nie zmieniona przez zawirowania historii, co jest rzadkością w całej Europie, gdzie wiele obrzędów i zwyczajów dopiero po ich zaginięciu jest wtórnie odkrywanych i prezentowanych turystom jako atrakcja. Aby tradycje czarnodunajeckich górali nie tylko trwały, ale wręcz rozkwitały, organizowane są różne coroczne imprezy kulturalne na terenie całej gminy.
WARTE ZAINTERESOWANIA:
- Kościół św. Jacka w Chochołowie z lat 1853-1866.
- Kościół Przenajświętszej Trójcy w Czarnym Dunajcu z lat 1863-1865.
- Kościół św. Rozalii w Podszklu z 1787 r.
- Kościół św. Marii Magdaleny w Odrowążu z lat 1825-31.
- Kościół św. Jakuba w Piekielniku z 1878 r.
- Kościół Matki Boskiej Bolesnej w Pieniążkowicach z 1900 r.
- Kościół Najświętszej Marii Panny Królowej Polski w Cichem-Miętustwie z lat 1924-1928.
- Kaplica Najświętszego Serca Pana Jezusa w Załucznem z lat 1930-31.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz