Powiat gorzowski – powiat w Polsce (województwo lubuskie), utworzony w 1999 roku w ramach reformy administracyjnej. Siedziba władz powiatu, Gorzów Wielkopolski, nie wchodzi w jego skład, ma status miasta na prawach powiatu.
Powiat gorzowski leży w zachodniej części Polski, na północnym skraju województwa lubuskiego. Graniczy na północy z powiatem myśliborskim, na wschodzie z powiatami strzelecko-drezdeneckim i międzyrzeckim na południu z powiatem sulęcińskim, zaś na zachodzie z Niemcami.
Powierzchnia powiatu wynosi ogółem 1 214 km2. Zamieszkuje go ok. 72 tys. osób, z czego 34,1 % w miastach. Gęstość zaludnienia wynosi 59 osób na km2. (dane GUS z 2019 r.). W skład powiatu gorzowskiego wchodzi przygraniczne miasto Kostrzyn nad Odrą, stanowiące ośrodek przemysłu, handlu i usług z rozwijającą się specjalną strefą ekonomiczną, stanowiąca znakomite miejsce dla inwestycji; miasto i gmina Witnica oraz pięć wiejskich gmin otaczających miasto Gorzów Wlkp. Gminy Bogdaniec, Deszczno, Kłodawa, Lubiszyn i Santok stanowią zarówno zaplecze żywnościowe, jak i strefę ekspansji osiedleńczej ośrodka wojewódzkiego, który jest również siedzibą władz powiatu.
Nie ma tutaj wprawdzie, poza kostrzyńską fabryką papieru, wielkich zakładów przemysłowych, ale za to istnieje wiele średnich i małych zakładów produkcyjnych, usługowych i handlowych, wykazujących znaczną dynamikę. Spory potencjał reprezentuje rolnictwo, mocno zróżnicowane pod względem struktury agrarnej, jak i profilu produkcji.
Dolina rzek Warty i Noteci, malowniczo położone jeziora, wzgórza morenowe, zwarte kompleksy leśne, w tym południowa część Barlinecko-Gorzowskiego Parku Krajobrazowego, rezerwaty leśne w gminach Kłodawa, Bogdaniec i Santok - tworzą dobre warunki dla rozwoju turystyki.
To teren z wielką przyszłością w jednoczącej się Europie, ziemia przyjazna, zamieszkała przez otwartych i gościnnych ludzi, położona na skrzyżowaniu ważnych szlaków komunikacyjnych, o zróżnicowanym i stosunkowo mało skażonym środowisku przyrodniczym.
ZARYS HISTORYCZNY:
Historia starożytna ziem wchodzących w skład obecnego powiatu gorzowskiego sięga paleolitu, związanego z okresem geologicznym Plejstocenu (od 90.000 lat p.n.e. do 7.900 lat p.n.e.) Znalezione artefakty (narzędzia kamienne) świadczą o tym, że ludność w owym czasie zajmowała się łowiectwem i zbieractwem. Następne ślady obecności człowieka stwierdzono w mezolicie (od 7.900 lat p.n.e. do 5.200 lat p.n.e.) m.in. w Deszcznie i Santocku. Są one przykładem rozwijającej się na tym terenie kultury ceramiki wstęgowej rytej, która wywodziła się z kręgu kultur naddunajskich. Kolejną rozwijającą się kulturą w epoce neolitu (od 5.200 lat p.n.e. do 3.700 lat p.n.e.) na terenie powiatu była kultura pucharów lejkowatych. Znaleziska tej kultury potwierdzono m.in. w Lipkach Małych i Świerkocinie. Kultura ta dotarła z Danii i północnych Niemiec. Mieszkańcy zajmowali się hodowlą zwierząt, łowiectwem i rybołówstwem. W okresie eneolitu (od 3.700 lat p.n.e. do 1.900 lat p.n.e.) stwierdzono rozwój kultury amfor kulistych. Ludność zajmowała się hodowlą zwierząt specjalizując się w hodowli bydła rogatego i trzody. Na przełomie trzeciego i drugiego tysiąclecia p.n.e. rozwinęła się kultura ceramiki sznurowej (ceramika zdobiona odciskami sznura). Artefaktami tej kultury były odnajdowane w grobach zmarłych (na cmentarzyskach w Lipkach Małych i Kamieniu Małym) naczynia ceramiki sznurowej, ozdoby, broń. W epoce brązu (od 1.900 lat p.n.e. do 700 lat p.n.e.) pojawiła się około 1.500 lat p.n.e. ludność kultury unietyckiej (od miejscowości Unetice pod Pragą), a następnie ludność kultury łużyckiej. Znaleziska dokonane w Deszcznie, Chruściku i Kłodawie świadczą o tym, że ludność kultury unietyckiej posługiwała się narzędziami z brązu i używała ozdób z brązu. Ponadto zajmowała się hodowlą oraz rolnictwem (uprawa jęczmienia i pszenicy). Natomiast liczne ślady kultury łużyckiej, która rozwijała się w okresie od 1.300 lat p.n.e. do około 400 lat p.n.e., odnaleziono w Dąbroszynie, Kamieniu Wielkim, Witnicy i Kostrzynie nad Odrą. Ludność kultury łużyckiej zajmowała się rolnictwem i hodowlą zwierząt. Żelazo stało się głównym surowcem do wykonywania narzędzi, broni i ozdób. Charakterystyczne dla kultury łużyckiej były dwa typy osad: otwarte oraz obronne, czyli grody. Od II wieku p.n.e. do około V wieku n.e. ślady swojej bytności pozostawili po sobie przedstawiciele kultury przeworskiej. Stanowiska tej kultury odkryto w Kostrzynie nad Odrą i Chwalęcicach. Na przełomie VI i VII wieku, w widłach Warty i Noteci, pojawiły się grupy plemion słowiańskich. We wczesnym średniowieczu rozwijała się kolejna fala osadnictwa. Ślady osad z VIII wieku n.e. odnaleziono w Deszcznie, Gorzowie i Karninie. W tym czasie np. w Mironicach osiedlił się zakon cystersów, templariuszy, a po ich rozwiązaniu zakon joannitów. Z tego okresu pochodzi gród założony w Santoku. Od początku XII wieku, tereny na wschód od Odry, zaczęły być zasiedlane przez zakonników, kupców, rzemieślników i chłopów. Od połowy XIII wieku tereny rozciągające się od Kostrzyna nad Odrą aż po gród w Santoku, znalazły się pod silnym naporem margrabiów brandenburskich. W połowie XIII wieku, w wyniku brandenburskiej ekspansji, zostało ukształtowane terytorium Nowej Marchii. Istotną rolę polityczną i gospodarczą pełnił w tym czasie Gorzów. Santok odgrywał ważną rolę w transporcie na Warcie i Noteci, Gorzów strzegł i kontrolował (przeprawa przez Wartę) transport drogami lądowymi. W 1261 roku część ziemi kostrzyńskiej wraz z Kostrzynem, Witnicą i okolicznymi wsiami (również z Dąbroszynem) była w posiadaniu margrabiów gorzowskich. Od XIV wieku, tereny obecnego powiatu gorzowskiego, określane były w księgach ziemskich jako Nowa Marchia, która znajdowała się w posiadaniu brandenburskiego rodu Askańczyków, następnie Wittelsbachów i Luksemburczyków. Nowa Marchia, rozciągała się od Gorzowa po Świdwin na północy i Drawsko na północnym wschodzie, granica zachodnia opierała się na Odrze, na wysokości Frankfurtu i Kostrzyna, a na wschodzie o grody warowne Santok i Drezdenko. W 1402 roku Nowa Marchia przypadła zakonowi krzyżackiemu aż na pięćdziesiąt lat, a w 1452 roku Nowa Marchia znalazła się w posiadaniu rodu Hohenzollernów (została odkupiona przez księcia elektora Fryderyka II). W latach 1535-1571, za panowania Jana z Kostrzyna, Nowa Marchia stała się samodzielnym księstwem, ze stolicą w Kostrzynie i rezydencją margrabiego Jana. W 1537 roku została rozpoczęta budowa twierdzy w Kostrzynie. W latach 1618-1648 przez terytorium Nowej Marchii przetoczyła się wojna trzydziestoletnia, a w latach 1700-1721 wojna północna. Działania wojenne i pożary zniszczyły znaczną część zabudowy i wyludniły tereny powiatu gorzowskiego, które zostały ponownie skolonizowane w drugiej połowie XVII wieku i pod koniec XVIII wieku. Kolonizacja zwana olęderską (holenderską) podtrzymywała powstałą w średniowieczu sieć osadniczą, przebudowywała ją i wprowadzała różne tradycje budowlane. W XVII wieku przez Kostrzyn, Witnicę, Bogdaniec i Gorzów wiódł szlak poczty konnej z Berlina do Królewca. Wzrost potęgi państwa pruskiego i rozbiory Polski przyczyniły się do tego, że Nowa Marchia stała się pomostem gospodarczym łączącym Niemcy z obszarami zagarniętymi. W wyniku wojen napoleońskich zreformowano struktury administracyjne państwa pruskiego, a podział na powiaty (jednakowe pod względem terytorialnym, ludnościowym i ekonomicznym) wpłynął na krajobraz kulturowy. Powiaty stały się bardzo trwałym elementem kultury politycznej i gospodarczej państwa pruskiego, dzięki którym stworzono czytelną strukturę osadniczą z instytucjami publicznymi o charakterystycznych formach architektonicznych, komunikacją lokalną i nowoczesnym prawem budowlanym. Powstał m.in powiat Kreis Landsberg (Warthe) w rejencji frankfurckiej (obecnie powiat gorzowski, który istniał do 1945 roku. W XIX wieku krajobraz wsi powiatu gorzowskiego uległ kolejnym zmianom z uwagi na powstające w ich obrębie zespoły rezydencjonalne z parkami i folwarkami, które oprócz funkcji gospodarczych (folwark) pełniły przede wszystkim funkcje mieszkalne (pałac, dwór) i rekreacyjne (park). Z uwagi na rozwój gospodarczy w drugiej połowie XIX wieku i na początku XX wieku powstała nowa zabudowa wsi, która w znacznej mierze przetrwała do dzisiaj. W okresie II wojny światowej miasto Witnica oraz wsie z omawianego terenu ucierpiały tylko w niewielkim stopniu, natomiast najstarsza część Kostrzyna nad Odrą w 1945 roku została zniszczona w wyniku wielotygodniowych walk o miasto. Po 1945 roku teren dzisiejszego powiatu gorzowskiego stał się częścią tzw. Ziem Odzyskanych. Rok 1945 był momentem pełnej wymiany ludnościowej polegającej na usunięciu dotychczasowej społeczności - w przeważającej większości etnicznie niemieckiej - i wprowadzeniu na te obszary ludności etnicznie polskiej oraz w niewielkim stopniu ukraińskiej. Spośród osiedlonych wiele osób pochodziło z województw zagarniętych po wojnie przez ZSRR, pozostali to osadnicy z tzw. ziem dawnych, głównie z województw poznańskiego, rzeszowskiego, krakowskiego, kieleckiego, łódzkiegoi warszawskiego. Pojawili się też osadnicy z Rosji, Niemiec i Francji. Zetknęli się i starli przybysze ze Wschodu i Zachodu, spotkały się odmienne kultury, różne zwyczaje i charaktery. Powstał złożony konglomerat etniczny. Nowi mieszkańcy nie zawsze potrafili właściwie zadbać o miejsca, w których przyszło im żyć. Brak należytej opieki, poszanowania dla zastanego mienia lub wręcz nienawistny stosunek do tego, co powszechnie uważano za niemieckie, spowodowało daleko idącą dewastację i zniszczenie wielowiekowej spuścizny. Nowe pokolenie, urodzone już na tym terenie, tworzy społeczeństwo o dużym poczuciu patriotyzmu lokalnego. Obecny powiat gorzowski został utworzony z dniem 1 stycznia 1999 roku w ramach reformy administracyjnej. Powiat gorzowski leży w zachodniej części Polski, na północnym skraju województwa lubuskiego. Graniczy na północy z powiatem myśliborskim, na wschodzie z powiatami strzelecko-drezdeneckim i międzyrzeckim na południu z powiatem sulęcińskim, a na zachodzie z powiatem marchijsko-odrzańskim (Niemcy). Powierzchnia powiatu wynosi ogółem 1.217 km2, co stanowi 8,7 % powierzchni województwa lubuskiego Zamieszkuje go ok. 71,5 tys. osób, z czego w 39% w miastach. Gęstość zaludnienia wynosi 58 osób na km2. Siedzibą władz powiatowych jest miasto wojewódzkie Gorzów Wlkp., które nie wchodzi w skład powiatu gorzowskiego.
WARTO ZOBACZYĆ:
wyposażenie kościoła parafialnego w Deszcznie (ołtarz, ambona, chrzcielnica, empora, prospekt organowy);
organy w kościele parafialnym w Deszcznie;
zespół zabytków sepulkralnych z krypty kościoła Najświętszej Maryi Panny Matki Kościoła w Kostrzynie nad Odrą (wieko sarkofagu,
sarkofag ekshumacyjny);
malowidło ścienne „Ukrzyżowanie” z kościoła filialnego p.w. Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Marwicach (gmina Lubiszyn);
barokowy ołtarz w kościele filialnym p.w. św. Mikołaja w Wysokiej (gmina Lubiszyn);
tryptyk w kościele parafialnym p.w. Podwyższenia Krzyża w Gralewie (gmina Santok);
w kościele filialnym p.w. św. Józefa w Dąbroszynie (gmina Witnica):
wyposażenie (kamienne pomniki nagrobne, łódka na kadzidła, chrzcielnica),
barokowy sarkofag w krypcie kościoła,
barokowy ołtarz.
Rejestrem zabytków objęto też wyposażenie z obiektów świeckich:
portale ceramiczne na zamku w Kostrzynie nad Odrą;
wystrój parku pałacowego w Dąbroszynie (tablice herbowe rodzin z XVII w., rzeźba Chronosa, rzeźba kobieca (bez głowy) wraz z postumentem, pomnik Victorii, obelisk ku czci księcia Henryka Pruskiego, cokół pod popiersie księcia Henryka Pruskiego, dwa filary bramy wjazdowej do parku wraz z jednym zwieńczeniem, postument pod wazę, partia cokołowa pomnika generała Joachima Fridricha von Wreecha, postumenty na donice kwiatowe, dekoracyjne elementy piaskowcowe.
Zdecydowana większość zabytków ruchomych znajdujących się na terenie powiatu gorzowskiego jest włączona do wojewódzkiej ewidencji zabytków, która dostępna jest do wglądu w Delegaturze Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Gorzowie Wlkp.
W Kostrzyna nad Odrą funkcjonują dwie placówki muzealne:
Muzeum Twierdzy Kostrzyn, ul. Graniczna 1,
Muzeum Przyrodnicze Lubuskiego Klubu Przyrodników, Punkt Informacji Turystycznej, ul. Dworcowa 7.
W szkole Podstawowej nr 3 im. Integracji Europejskiej przy ul. Mikołaja Reja 32A znajduje się Szkolna Izba Pamięci, w całości poświęcona pamięci jeńców Stalagu III Alt Drewitz.
W gminie Bogdaniec:
Muzeum Lubuskie im. Jana Dekerta w Gorzowie Wlkp. – posiada bazę wystawienniczą w Bogdańcu. Zbiory kultury i techniki wiejskiej w Bogdańcu mieszczą się w zagrodzie młyńskiej wraz z młynem i domem młynarza, zlokalizowanej na obrzeżu Chronionego Obszaru Krajobrazowego Wysoczyzny Bogdanieckiej. Zgromadzono tu sprzęty związane z przetwórstwem ziarna i wypiekiem chleba, dawne środki transportu oraz maszyny i narzędzia rolnicze.
W gminie Santok:
Muzeum Lubuskie im. Jana Dekerta w Gorzowie Wlkp. – posiada bazę wystawienniczą w Santoku. Zbiory w Santoku związane są z grodziskiem piastowskim w tej miejscowości, datowanym od VIII do przełomu XII/XIII wieku. Prezentują one przede wszystkim wyniki badań archeologicznych prowadzonych na grodzisku.
W mieście i gminie Witnica:
w odrestaurowanej willi fabrykanckiej (tzw. „Żółty Pałacyk” z 1880 roku) przy ul. Sikorskiego 6 w Witnicy mieszczą się siedziby Miejskiego Domu Kultury, Miejskiej Biblioteki Publicznej, Parku Krajobrazowego "Ujście Warty", Polsko-Niemieckiego Stowarzyszenia "Educatio
Pro Europa Viadrina" oraz Izby Tradycji Regionalnej (z ciekawymi zbiorami pamiątek przeszłości oraz śladami niemiecko-polskiej historii miasta),
w Urzędzie Miasta i Gminy przy ul. Plac Andrzeja Zabłockiego 6 w Witnicy eksponowane
są zabytki archeologiczne pozyskane w trakcie badań archeologicznych na terenie witnickiej strefy ekonomicznej i przy budowie obwodnicy,
w połowie lat dziewięćdziesiątych XX wieku na terenie parku miejskiego w Witnicy założono Park Drogowskazów i Słupów Milowych Cywilizacji. Jest to swego rodzaju skansen poświęcony drodze w szerokim kulturowym znaczeniu tego pojęcia. W Parku są gromadzone i eksponowane zabytki lub ich kopie oraz instalacje w czterech wyodrębnionych przestrzeniach: kultury drogi, słupów milowych cywilizacji, refleksji oraz uśmiechu. Poza walorami poznawczymi, odnoszącymi się do dziejów tych terenów i ich związków ze światem, jest propozycją ukazywania przeszłości małej ojczyzny w warunkach plenerowych i sposobem na ochronę ginących zabytków cywilizacji technicznej.
Oprócz samorządowych placówek na terenie miasta i gminy Witnica funkcjonują prywatne inicjatywy o charakterze muzealnym:
Prywatne Muzeum Chwały Oręża Polskiego Pułkownika Czesława Chmielewskiego znajduje się w budynku mieszkalnym przy ul. Sikorskiego 35 w Witnicy.
w Nowinach Wielkich – w pobliżu stacji kolejowej – zlokalizowany jest Park Dinozaurów Leśna ścieżka edukacyjna, gdzie można odbyć wycieczkę w prehistorię.
ZABYTKI O NAJWYŻSZYM ZNACZENIU DLA POWIATU GORZOWSKIEGO
W powiecie gorzowskim do najbardziej wartościowych założeń urbanistycznych zaliczyć należy układ planistyczny Kostrzyna nad Odrą, do najlepiej zachowanych układów ruralistycznych, powstałych w okresie średniowiecznym, w tym zwłaszcza owalnicowych, należy rozplanowanie wsi Jenin (gmina Bogdaniec) i Wawrów (gmina Santok), przykładem osadnictwa z okresu nowożytnego, tzw. olęderskiego jest miejscowość Chwałowice (gmina Bogdaniec). W architekturze sakralnej wyjątkowe miejsce zajmują kościoły romańsko-gotyckie w Lubnie i Marwicach (gmina Lubiszyn) i Wojcieszycach (gmina Kłodawa). Z założeń rezydencjonalnych, należy wymienić zespół w Dąbroszynie (gmina Witnica), dziewiętnastowieczne założenia w Sosnach (gmina Witnica) oraz pałac w Stanowicach (gmina Bogdaniec). Z architektury ryglowej na szczególną uwagę zasługują kościoły w Chwałowicach (gmina Bogdaniec), Santocznie (gmina Kłodawa) i Wysokiej (gmina Lubiszyn). Budownictwo murowane z tego okresu reprezentuje barokowy kościół w Różankach (gmina Kłodawa). Na szczególną uwagę zasługują również neostylowe kościoły XIX, XX wiek w Dąbroszynie (gmina Witnica) i Santoku. Budownictwo mieszczańskie w stylu eklektyzmu i secesji reprezentowane jest w Witnicy. Na szczególną uwagę zasługuje też willa fabrykancka w Witnicy. Również duże znaczenie ma nowożytna fortyfikacja - zespół twierdzy w Kostrzynie nad Odrą wraz z jej XIX – wiecznym fortem w Sarbinowie. Ponadto zabytkami o najwyższym znaczeniu dla powiatu gorzowskiego są pałac i park pałacowy w Kamieniu Wielkim, które stanowią własność powiatu gorzowskiego a pozostają w trwałym zarządzie Domu Pomocy Społecznej w Kamieniu Wielkim – jednostki organizacyjnej powiatu. Pałac znajduje się w ramach zespołu pałacowo-parkowego w północno-wschodniej części wsi. Budowla sąsiaduje z założeniem parku krajobrazowego, a po stronie zachodniej ze stawem wiejskim, tzw. Stawem Piaskowym. W ramach powojennej adaptacji zespołu na ośrodek pomocy społecznej, pałac rozbudowano i wzniesiono w jego sąsiedztwie zabudowania związane z nową funkcją obiektu. Pałac wzniesiony został w latach 20-tych XIX wieku w stylu klasycystycznym. Obiekt zlokalizowany jest na osi wschód-zachód i założony został na planie prostokątnym. Jest to budowla murowana z kamienia i cegły, o tynkowanych elewacjach. Budowla jest podpiwniczona, prostopadłościenna, dwukondygnacyjna, nakryta dachem mansardowym z facjatą. Wcześniej znajdował się na tym miejscu dwór szlachecki, z którego zachowały się sklepione kolebkowo piwnice z lunetami, datowane na XVII i XVIII wiek. Obecnie do wschodniej elewacji przylega parterowe, powojenne skrzydło, natomiast do elewacji zachodniej dodany został budynek zawierający windę z przeszklonym szybem. Na detal architektoniczny elewacji składa się boniowanie, fryz złożony z kolistych plakietek i płycin oraz gzyms koronujący. Elewacje boczne są aktualnie – w wyniku powojennej przebudowy i rozbudowy – nieczytelne. Pierwotny układ wnętrza uległ niema całkowitemu zatarciu w związku z powojennymi remontami i adaptacjami. Wewnątrz budowli nie zachowały się elementy historycznego wystroju i wyposażenia wnętrz. Nie zachowała się również stolarka okienna i drzwiowa. W okresie powojennym pierwsze roboty budowlane przy pałacu przeprowadzono w latach 1965-1971 (wewnątrz wykonano nowy układ pomieszczeń, dostosowując je do nowych funkcji, w dwóch pomieszczeniach piwnicznych wykonano kaplicę). W lata 1987-1992 pałac rozbudowo o parterowe skrzydło po stronie wschodniej. W latach 1993-1994 przeprowadzono kompleksowy remont wnętrza oraz rekonstrukcję elewacji w oparciu o przekazy ikonograficzne, zarazem przełożono połacie dachowe dachówką karpiówką, a po stronie zachodniej dodano budynek mieszczący windę.
Ponadto do Powiatu Gorzowskiego należy obiekt zabytkowy, będący w trwałym zarządzenie Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego w Lipkach Wielkich - jednostki organizacyjnej powiatu, który jest ujęty w Wojewódzkiej Ewidencji Zabytków – pałac XVIII-wieczny w Lipkach Wielkich, przebudowany w latach 1961-63 z adaptacją na Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy.
źródło: https://www.powiatgorzowski.pl/
2.png){kind=small}
2.png){kind=small}
.png){kind=small}
